‘Na de Japanse aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941 moest mijn vader zich melden bij het Koninklijk Nederlands Indisch Leger. Als laatste herinnering zie ik hem als lid van de stadswacht voorbij marcheren, waarschijnlijk om de burgerij te tonen hoe weerbaar wij waren met het oog op het naderende conflict met Japan. Dit zal eind 1941 of begin 1942 geweest zijn, hij was drieëndertig jaar en ik vijf. Samen met mijn moeder en broer keek ik naar dit militaire defilé. Ik vond het jammer dat hij niet terugzwaaide. Daarna hebben we hem nooit meer gezien.’

‘Enkele maanden na de Nederlandse capitulatie op 8 maart 1942 is mijn moeder door de Kempeitai - de Japanse militaire politie - gevangengenomen. Ze heeft daar als straf heel lang in vier ringen gehangen en moest gymnastiek bruggetjes maken, terwijl ze werd ondervraagd. Ze heeft mij nooit verteld wat ze wilden weten. Het zal waarschijnlijk met mijn vaders werk te maken hebben gehad.

In oktober 1942 moest mijn moeder met ons naar het vrouwenkamp Kramat, gelegen in een woonwijk in Batavia. Ik was vijf jaar toen ik dit kamp in moest en nam mijn fiets mee om er te leren fietsen. Mijn moeder nam een koffer met het hoognodige mee en een rugzak met daarin het bronzen beeld van een paard. Aan dit huwelijkscadeau van zijn broer was mijn vader zeer gehecht. We kregen een kamer in een woonhuis waar mijn moeder de kussens van de bank wegliet uit angst dat deze meegenomen zou worden door de Japanners.’

‘Op 23 augustus 1943 moesten 2.500 vrouwen en kinderen van kamp Kramat naar kamp Tjideng, ook in Batavia gelegen. Bij ons vertrek vertrouwde mijn moeder mij de zorg over het bronzen paard toe. Ze zei: “Van nu af aan ben jij verantwoordelijk voor het paard. Je vader zal heel blij zijn als hij dat beeld na de bevrijding terugziet. Je vader is erg op dit paard gesteld, thuis nam hij het soms in zijn handen. Het is een huwelijkscadeau van zijn oudste broer.”

In Tjideng werden vrouwen wreed gestraft door de beruchte kampcommandant Sonei. Wij moesten tweemaal per dag langdurig op appèl staan. Naast de appèlplaats waren de geesteszieken ondergebracht die steeds engere geluiden maakten. ’s Ochtends kregen we stijfselpap en ’s avonds waterige groentesoep. Je had voortdurend honger.

Mijn jeugdvriend Casijn van Till ontmoette ik weer in kamp Tjideng. Samen sprongen wij daar over de slootjes van de gaarkeuken op zoek naar kleine stukjes sambal, goed voor de vitamine C. De meeste indruk op mij maakten de vliegers in het kamp Tjideng. De grote jongens maakten met hars uit de bast van naaldbomen een lijm waarmee ze langs het vliegertouw glasscherfjes vastlijmden. Dan was het de kunst om tijdens het vliegeren de vliegers van anderen uit de lucht te snijden. Het waren spannende luchtgevechten met vliegers tussen de jongens in het kamp en de buitenkampkinderen die veel mooiere vliegers hadden, zodat de jongens in het kamp die probeerden neer te halen. Ik was te klein voor het vliegeren, maar het was zo mooi om naar te kijken en de vliegers omlaag te zien dwarrelen.’

‘Met vrachtwagens werden we naar kamp Tangerang gebracht, gehuisvest in de oude jeugdgevangenis Tanahtinggi, gelegen ten westen van Batavia. Aan kamp Tangerang heb ik weinig herinneringen. In dit kamp werden wij ondergebracht in de barakken waarin koelies voor de Deli tabaksplantages hadden gewoond. Joodse en Joods-Irakese vrouwen en kinderen werden in aparte barakken gehuisvest. Wij sliepen in een barak met alleen maar Nederlandse vrouwen en kinderen.

Daar was een Japanner, die wij Flappie noemden, vanwege de flappen van zijn pet in zijn nek tegen de zon. Hij maakte in de gaarkeuken kleine dammen voor het afvalwater. Toen Irakese kinderen de dammen hadden doorgeprikt, liet hij hen als straf met hun blote voeten op een gloeiendhete ijzeren plaat staan. Dit was vreselijk om te zien, laat staan om mee te maken. In kamp Adek moest mijn moeder vanwege een hevige maagziekte en dysenterie naar een ziekenbarak. Francis en ik vonden twee sigaretten bij moeder die zij bewaarde voor de bevrijding. Zij lag bij het open raam en mijn broer en ik staken allebei een sigaret op.’

‘Pas in augustus 1945 na de capitulatie van Japan zijn we door Brits-Indische troepen bevrijd. Wij hoorden in ons laatste kamp, Adek, dat mijn vader de scheepsramp met de Junyo Maru niet had overleefd. Van de bevrijding herinner ik me dat Lady Mountbatten door kamp Adek liep en vanuit een wagen make-up uitdeelde. Er werden pakketten voedsel aan parachutes gedropt. Vrijwel alle vrouwen waren meer in de parachutestof geïnteresseerd dan in de voedselpakketten, want van de stof konden ze kleding maken. Mijn moeder maakte er keurige korte broeken voor ons van. De Brits-Indische soldaten brachten ons naar Hotel Daendels in Batavia, dat als opvanghotel werd gebruikt. Daar waren deze strijdtroepen naast gevestigd om ons te beschermen. Zij droegen lange baarden en een tulband. En ze waren ontzettend aardig, want ik mocht meerijden in een jeep. Mijn broer en ik hadden al zo lang geen volwassen mannen meer gezien, dus we vonden hen interessant.’

In Den Haag ging ik naar de vijfde klas van de Haagsche Schoolvereniging aan de Nassaulaan. Daarna ging ik naar het Eerste Vrijzinnig Christelijk Lyceum en daar heb ik mijn diploma gymnasium-b gehaald. Op mijn lagere school had ik een verschrikkelijk onaardige leraar die vertelde hoe je kaas kon bereiden. Hij zei: “Als jullie niet van kaas houden, mogen jullie mij die kaasbonnen geven.” Veel schaarse producten bleven na de oorlog ook nog op de bon verkrijgbaar. Wat orde betreft was de school heel streng en dat was voor ons erg moeilijk. Het was ons als kampkinderen door de Japanners verboden om les te krijgen, dus het rechtop blijven zitten in de schoolbanken was voor mij al een beproeving. Hollandse jongens daagden me wel uit, maar durfden niet met me te vechten. Wij Indische jongens hadden de reputatie dat we heel gemeen vochten.’

‘Mijn broer Francis en ik ontmoetten bij deze herdenking in 2013 één van de overlevenden, vaders vriend, de heer Willem Punt. Hij had met mijn vader in het krijgsgevangenenkamp Struiswijk in Batavia gezeten. Hij vertelde ons onverwachts hoe mijn vader aan zijn einde was gekomen. Op dat moment wist ik alleen dat mijn vader de torpedering had overleefd en de eerste nacht in zee had rondgedobberd. Iemand riep hem in het donker en hij antwoordde nog.

Willem Punt vertelde ons: “De volgende dag kwam er een Japans korvet, dat de Junyo Maru had geëscorteerd, terug om een aantal drenkelingen op te halen. Het was de kunst om gered te worden, want daar waren strenge regels voor. Als de Japanse commandant een eerste fluitsein had gegeven, mochten de drenkelingen aan boord worden gehaald. Ikzelf werd nog binnen de tijd uit zee gered. Na een tweede fluitsein moesten de Japanners stoppen met het redden en werd niemand meer toegelaten. Het tweede fluitje had al geklonken toen ik jullie vader uit het water trok en de Japanners hadden gezien dat hij dus te laat aan boord was. Ik wilde Hugo nog verbergen tussen de mannen op het achterdek, maar de Japanners hadden hem in de gaten en droegen hem op weer in zee te springen. Jullie vader moest die order opvolgen. Wij protesteerden hevig, maar Hugo gehoorzaamde. Hij liep naar de rand van het schip en sprong kalm en waardig in zee. We riepen hem nog na: ‘We komen terug om je te halen.’ De Japanners lieten dat niet toe en hij stierf met vele anderen de verdrinkingsdood.”

Als we niet naar die herdenking waren gegaan, dan hadden we dit laatste puzzelstukje nooit gevonden. Deze ontmoeting met de heer Punt is voor mij een beloning voor officieel herdenken geworden. Voor ons was het belangrijk om van zijn goede vriend dit indrukwekkende verhaal over vaders laatste momenten nog te kunnen horen. Sindsdien ga ik elk jaar naar de herdenking van de slachtoffers van de Hell Ships.’

Interview: Ellen Lock, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak, September 2020.