In haar lezingen waarschuwt Betty Bausch jongeren voor discriminatie en racisme. Betty Bausch: ‘Ik heb ervaren dat discriminerende woorden leiden tot haat en geweld tegen minderheden. Daarom moet je alle vormen van discriminatie direct in de kiem smoren.’ Voor haar gastlessen op Duitse scholen kreeg zij in november 2015 het Bundesverdienstkreuz, de Orde van Verdienste van de Bondsrepubliek Duitsland.

‘Mijn vader was accountant en mijn moeder was lerares. Zij waren Joods-orthodox en hadden vier kinderen, waarvan ik de derde was.

Daarna kon ik als leerkracht invallen op een lagere school. Dat was geen succes, want ik vertelde te spannend over Jozef en Benjamin in Egypte, zodat alle kinderen in tranen gingen. Ik ben toen particulier gaan lesgeven.’

Achteraf bleek het een geluk bij een ongeluk. We vestigden ons in Deventer, waar Philip in het Palestina Pioniers Centrum ging werken en ik op het tuinbouwbedrijf de Ziele in Twello. Eén dag per week bezocht ik als enige meisje de fruitteeltschool in Terwolde, waar ingenieur Honig directeur was. In 1942 kreeg hij van regeringswege driemaal een schriftelijk bevel om mij als Joodse van school te sturen. De heer Honig kon uiteindelijk niet anders. Bij ons afscheid gaf hij me een briefje en zei: “Dit is ons huisadres in Zutphen, je kunt daar altijd terecht!”’

‘Dit keer werd ik babyverzorgster in een bovenwoning aan de Stadhouderskade. Het lukte mij niet om mijn ouders en mijn broer Jaap met zijn echtgenote te laten onderduiken. Ze konden niet geloven dat Hitler Joden wilde ombrengen. Bij een razzia werden ze opgepakt en naar kamp Westerbork gebracht. Gelukkig kon ik nog pakketjes naar ze sturen in Westerbork, die ik in de brievenbus achterop de tram stopte. Ondanks mijn angst om het huis te verlaten, waagde ik me toch verschillende malen op de fiets naar Laren om Philip te bezoeken die ik enorm miste. Hij kon nooit naar buiten, omdat hij er te Joods uitzag. Na een grote razzia sloop ik met een reservesleutel naar het huis in de Sarphatistraat van mijn weggehaalde zus Juul en haar man. Ik schrok van het tafereel dat ik in hun keuken aantrof: het visgerecht restant op tafel en de inderhaast neergeworpen servetten toonden hoe zij van tafel waren weggerukt. Als tastbare herinneringen aan haar pakte ik het visbestek mee en haar ochtendjas.’

‘In 1944 werd Philip leider van een knokploeg in Bilthoven. Ook werd hij secretaris van Kees Boeke, de oprichter van de Werkplaats Kindergemeenschap in Bilthoven, en kreeg een kamer in een groot huis met andere medewerkers. Niet ver hiervandaan werkte ik als dienstmeisje, zodat we elkaar regelmatig zagen. Iedere avond oefende ik gezichten voor de spiegel om geen angst te tonen als ik werd aangehouden, want dan ben je verloren! En ik perfectioneerde mijn Duits. Tijdens een poging tot sabotage op de spoorbaan om de aanvoer van V1- en V-2 installaties te belemmeren, werden Philip en twee andere jonge verzetsmannen overvallen door de Duitsers. Philip wist te ontkomen, maar de jongste viel in Duitse handen. Hij werd zwaar verhoord en stierf twee dagen later aan de verwondingen. Die avond werd iedereen in de school van Kees Boeke opgepakt. De Gestapo bracht ons naar een woonhuis in Bilthoven, waar we werden verhoord. Je hoorde de stokslagen en het gekrijs op de gang. Philips bril en tanden waren kapotgeslagen, maar hij had niets losgelaten. ’s Morgens om half negen werd ik verhoord in een omgedraaide stoel, zodat ik die wrede Hollandse verhoorder niet zou zien. Hij twijfelde aan de echtheid van mijn persoonsbewijs. Gelukkig zag hij mijn angst niet, ik liet niets los en moest evenals Philip naar de Utrechtse gevangenis ‘Wolvenplein’.’

‘In die gevangenis waren ook goede gevangenbewaarders die ons briefjes van elkaar toespeelden. Philip schreef dat hij mij nauwelijks een jaar kende. Aan dit briefje dank ik mijn leven. In zijn afscheidsbriefje stond: ‘Jij bent altijd mijn trouwste kameraad geweest.’ Ik werd meerdere malen verhoord en alleen in een cel opgesloten. Na anderhalve week werd ik vrijgelaten. In mijn laatste verhoor begon de Duitse directeur van de gevangenis: “Sie sind doch Judin?” Ik antwoordde: “Merkwaardig dat u dat zegt, maar dat ben ik niet.” Ik liet uiteraard niets los. Vlak voor mijn vrijlating kwam een gevangenbewaarder met briefjes van gevangenen naar me toe, die ik in mijn schoenen stopte. Even later gaf de Gestapo-chef mij mijn portemonnee en persoonsbewijs terug. Hij zei: “Wacht nog even!” Hij stak zijn hand uit en zei: “Geef me nu de briefjes, er zal jou niets gebeuren en dan ga jij naar huis!” Ik lachte hem zo luchtig mogelijk toe en blufte: “Dacht u nou werkelijk dat ik briefjes mee zou nemen als ik vrij kan komen?”

Hij trapte erin en zei: “Gaat u maar!” Bij de uitgangspoort kon ik van uitputting geen stap meer zetten. Een Duitse wacht zei: “Ben jij vrij?” Daarop barstte ik in snikken uit, want ik wilde zo graag dichtbij Philip blijven. Deze Duitse wacht was onverwacht vriendelijk: “Je moet nu weggaan van deze vreselijke plaats! Je bent nog jong en hebt nog een heel leven voor je!” Ik zal die goede Duitser nooit vergeten.’

‘Na een paar dagen ging ik terug naar de gevangenis. Daar stond een goede Hollandse wachter. “Wil je deze bril aan Philip geven?”, vroeg ik. “Hij is samen met Pieter weggehaald.”, zei hij treurig. “Waarheen?”, vroeg ik. “Dat weten wij niet, alleen de Gestapo op de Maliebaan weet meer.” Dus ik fietste erheen, omdat ik wilde weten waar Philip was. Beleefd werd ik ontvangen door de hoogste Gestapo-chef: “Setzen Sie sich!” Hij begon over een neergeschoten Duitser in de buurt van Veenendaal en over de represaille. Hij liep naar een kastje aan de muur en haalde daar iets uit. Hij ging voor me staan en liet me op zijn hand Philips horloge en zijn trouwring zien. “Daarin ben ik niet geïnteresseerd. Dan ga ik nu.”, antwoordde ik zo kalm mogelijk, terwijl ik het van binnen bestierf. En weer kon ik naar buiten lopen. Het verzet vond het ondenkbaar dat een Jodin was vrijgelaten en vermoedde dat ik wel iets moest hebben losgelaten. Daarom wilden ze niets meer met mij te maken hebben. Gelukkig kon ik nog terecht op het onderduikadres van mijn schoonzus in Oegstgeest.

Philip is op 20 november 1944 met vijf anderen gefusilleerd op een plek tussen Rhenen en Veenendaal als represaille voor de aanval op een Duitse soldaat twee dagen eerder. Niemand van hen had iets te maken met de aanslag. Op deze fusilladeplek staat een wit kruis en jaarlijks probeer ik bij de herdenking te zijn.’

Interview: Ellen Lock, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak juni 2016.