Op 1 september 1941 mochten Joden niet meer naar dezelfde scholen als niet-Joden. Zo moest ik naar een aparte Joodse school. Het meest afschuwelijk vond ik de op 2 mei 1942 ingestelde sterdraagplicht. Als je naar buiten wilde, met of zonder jas, dan moest je die gele ster op je borst dragen. Ook kon ik de verleiding niet weerstaan om mijn vrienden op te zoeken; dan deed ik mijn ster af en pakte lijn 3 naar Zuid. Mijn moeder was hier altijd erg boos over: “Als iemand jou herkent, dan hangen we allemaal!” Ik realiseerde me het gevaar niet, wel merkte ik dat er langzamerhand steeds minder kinderen in mijn klas aanwezig waren. Ida Vos heeft daar een treffend kort gedicht over gemaakt: ‘Rekenles, Iedere morgen was het in de klas gemakkelijker te weten wie slachtoffer of leerling was.’ Ons gezin leefde voortdurend in angst: ‘Als we het maar overleven,’ dachten we.

Begin juli 1942 vielen de oproepen van de Joodse Raad voor de verplichte tewerkstelling in Duitsland in de brievenbus. In de brief stond een lijstje met het hoognodige wat in de koffer moest die per gezinslid in de gang gereed moest staan. Mijn ouders wisten dat het niet pluis was en er werd steeds gezegd dat ik niet zou meegaan. Op 20 juni 1943 was onze straat aan de beurt. Ik was toen elf jaar en mijn zus zeventien. Mijn vader had afgesproken dat ik - als het zover was - onze Duitse herder Nora zou uitlaten en zonder ster door alle versperringen heen naar zijn vrienden in de Wijttenbachstraat zou lopen. Met een eenvoudig ‘Tot ziens!’ nam ik afscheid van mijn ouders en mijn zus. Nederlandse politieagenten belden bij de Joodse adressen aan. Er reed een extra tram 3 naar het verzamelpunt station Muiderpoort. Vandaaruit zijn mijn ouders en mijn zus met de trein naar Westerbork gedeporteerd.

Mijn moeder had gezegd dat ik een dag later mijn kleding zou kunnen ophalen bij de buren. Toen ik daar de volgende dag aanbelde, schreeuwde de buurvrouw: “Wat doe je hier, we hebben geen kleding en als je niet opdondert, dan bellen we de Gestapo!” Die avond sliep ik in een bovenwoning in de Apollolaan bij vroegere bevriende buren. Een half-Joodse vriend van mijn stiefvader, Kurt Leoni, zat in het verzet en kwam mij daar ophalen. Hij regelde en betaalde een onderduikgezin voor mij in Friesland. We namen samen de trein. Ik kreeg de schuilnaam Paul van Essen, valse papieren en een distributiestamkaart waarmee de onderduikgevers extra voedselbonnen kregen. Zijn vondst was dat ik een weesjongen was, die bij het bombardement op Rotterdam zijn ouders had verloren. Iedereen vond het zo tragisch voor mij dat ze niets vroegen.

Op de christelijke ulo was ik goed bevriend geraakt met mijn klasgenoot Gerben Terpstra, die aanbood dat ik bij hem kon onderduiken. Wederom bemiddelde mijn vaders vriend Kurt Leoni. Deze mensen durfden het risico aan, waren in en in goed en haatten de Duitsers. Ik wist me meteen aan te passen in dit fijne gezin. Tweemaal op zondag ging ik mee naar de Nederlands Hervormde Kerk en ik heb geen honger geleden. Als er Duitse militairen aanbelden, dan hielp ik met huiszoekingen, want het huis was niet groot en ik kon me nergens verstoppen. Ik moest vooral in mijn rol blijven als Rotterdams weeskind. Ze zochten naar Joodse onderduikers en jongemannen die gevlucht waren voor de Arbeitseinsatz. Vader Terpstra was stukadoor, maar hield dit vanwege ziekte niet vol. In 1944 werkte hij als gevangenbewaarder en maakte de overval door het verzet op de gevangenis in Leeuwarden mee. Ik had veel bewondering voor de heer Terpstra en toen hij thuiswerkte door schapenwol te spinnen, hielp ik hem graag met het schoonmaken van de wol. Op een dag had ik een zwerende vinger en ging naar de huisarts omdat de nagel eraf moest. Deze arts wist meteen dat ik Joods was en stelde allerlei vragen. Omdat hij dreigde mij aan te zullen geven, schakelde mijn onderduikmoeder direct dominee Hellemans in. Die stuurde de ondergrondse op de huisarts af en die waarschuwde hem: “Als je het er levend vanaf wilt brengen, dan moet je nu je mond houden!”

De bevrijding van Leeuwarden door de Canadezen op 15 april 1945 kan ik me goed herinneren.

Zij stonden op hun tanks en deelden sigaretten en chocoladerepen uit aan de juichende menigte. Mijn onderduikfamilie wilde me kwijt, want na de bevrijding zagen zij geen reden meer om nog voor mij te zorgen. Vader en oma Terpstra waren ziek en zo breed hadden zij het niet. Langzamerhand werd duidelijk dat er van mijn familie niemand was teruggekomen. Ik was een beetje stuurloos en kon nergens naartoe. Pas in november 1945 haalde Kurt Leoni mij bij de familie Terpstra op en via hem kreeg ik een pleeggezin, de Duits-Joodse familie Schussheim in Amsterdam. Het waren liberale Joden uit Leipzig. Zij hadden een zoon Peter. Zo kwam ik nota bene in een Duits-Joods pleeggezin en moest daar Duits leren spreken. Weer paste ik me aan. Als je positief in het leven staat, dan heb je een grote voorsprong. Het liefst wilde ik naar het Amsterdams Lyceum waar Kurt Leoni en mijn stiefvader Maurits Hamburg ook op hadden gezeten. De school was eigenlijk vol, maar rector Piet Gunning zei tegen mijn klasgenoten: “Deze jongen is wat achter met zijn opleiding, maar jullie zorgen er met zijn allen voor dat hij dit inhaalt!” In september 1941 was hij de enige rector in Amsterdam die het lef had een demonstratieve afscheidsbijeenkomst voor al zijn Joodse leerlingen te organiseren toen deze van school af moesten. Rector Piet Gunning werd gearresteerd, maar overleefde het concentratiekamp Amersfoort.

Als een van de Nederlandse medeaanklagers raakte ik betrokken bij het proces in de rechtbank in München tegen de Oekraïner Iwan Demjanjuk. Toen Sobibor-overlevende Jules Schelvis en andere medeaanklagers dit proces begonnen, heb ik rabbijn Lilienthal van de Joods Liberale Gemeente in Amstelveen gevraagd: “Moet ik dit nu doen?” Hij raadde mij dit aan, omdat ik voldeed aan alle juridische voorwaarden en als eerbetoon. Zijn directe familieleden waren er ook vermoord, maar niet in die periode dat Demjanjuk er kampbewaker was, dus hij kon zelf niets doen. Mijn vrouw ging mee om me te steunen. Demjanjuk zei niets en lag daar op zijn brancard. Ik heb alleen tegen hem gezegd: “Heb je me niet gemist?!” Het liefst had ik hem een klap in zijn gezicht gegeven, maar ik wilde de rechtsgang niet belemmeren. In mei 2011 werd hij schuldig bevonden en is veroordeeld voor medeplichtigheid aan de moord op circa 28.000 Joden, onder wie veel Nederlanders. De internationale pers was overal bij aanwezig en we hebben met alle medeaanklagers samen Sobibor wereldwijd op de kaart gezet. Ik heb mijn familieleden een gezicht kunnen geven in interviews in Der Spiegel en The Washington Post. Het blijven raadselen voor mij hoe braaf de wereld meehielp aan de ondergang van het Joodse volk. Op ieder invulformulier zet ik bij religie een streepje, nog vanwege die verdomde “J” in je persoonsbewijs. Want dat gaat ze geen fluit aan!

Interview: Ellen Lock, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak Juni 2019.