‘Mijn vader werd als 44-jarige reservist als landstormsoldaat opgeroepen door het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger. Begin maart 1942 namen we afscheid van vader, toen ik zes jaar was. Op 8 maart 1942 capituleerde Nederland op Java. Op 13 maart 1942 bezette Japan Medan en werden de nieuwe Japanse wetten en regels bekend gemaakt. Op overtreding ervan stonden strenge straffen. Ze stelden de avondklok in, radio-uitzendingen in het Nederlands werden verboden, wapenbezit was verboden, banken en postkantoren werden gesloten. Tijdens mijn zevende verjaardag op 17 maart 1942 vroeg ik mijn moeder waar mijn vader was, want ik miste hem heel erg. Ter geruststelling antwoordde mijn moeder: “Hij is even naar de bibliotheek!” Mijn moeder wist niet waar hij was gelegerd. Pas na de oorlog zijn mijn moeder en ik te weten gekomen dat vader op dat moment nog vocht tegen de Japanners in Atjeh. Hij is op 28 maart 1942, de dag dat Sumatra viel, geïnterneerd als krijgsgevangene in het mannenkamp Gloegoer, ten noorden van Medan.’

‘Op 14 april 1942 werden moeder en ik geïnterneerd in het vrouwenkamp Gloegoer. We mochten maar weinig meenemen. Mijn popje nam ik mee, want daar was ik aan gehecht. Mijn moeder nam ons fotoalbum en wat kleding voor ons mee in een tas. Ze heeft de tas met het fotoalbum in elk kamp begraven. Het kamp was omgeven door prikkeldraad. Als er een Japanse soldaat langsliep, moest je hem in het Japans groeten, die tekst moesten we meteen uit het hoofd leren. Je moest negentig graden buigen richting Japan met je hoofd naar de grond. Als je niet of niet diep genoeg boog, kreeg je flinke klappen. Iedere morgen en avond werd er gefloten voor het appèl. Op het plein moesten we in rijen staan om geteld te worden.

Aanvankelijk hoefden we nog weinig te doen. Hier vond ik het nog leuk dat er zoveel kinderen waren om mee te knikkeren. Het was er zo heet dat ik alleen een kort broekje droeg. We kregen erg weinig rijst te eten met wat maïs. In die eerste kampweken kwam onze baboe, mijn Indische kindermeisje, door het prikkeldraad wel eens wat brengen. Een nagelschaartje of een stukje fruit en moeders borduurwerk. Op een witte zakdoek borduurde mijn moeder de namen en data van al onze kampen. Zo weet ik precies dat we in kamp Gloegoer waren van 14 april tot 27 mei 1942.’

‘Op 27 mei 1942 werden we met zo’n 530 vrouwen en kinderen in vrachtwagens overgebracht naar kamp Poeloe Brayan D. Dit lag ook vlak bij Medan naast de spoorlijn. In dit lager gelegen kamp heerste een warmer klimaat. ’s Middags werd het er heet en vochtig. In grote barakken, waar voorheen Indische contractarbeiders zaten, kregen wij een slaapplek. Er was een watertoren met schoon drinkwater en er waren badhuisjes. Als corvee moest mijn moeder in een naaikamer kleding maken voor de Japanners. Onderwijs was streng verboden. Mijn moeder gaf mij stiekem les. Ze scheurde de doorzichtige tussenbladen uit het fotoalbum om erop te kunnen schrijven. Als er een Japanner aankwam waarschuwden de vrouwen en kinderen elkaar door het Wilhelmus te zingen. Wie werd betrapt, werd zwaar gestraft. In dit kamp zijn tien kinderen gestorven.’

‘Op 31 oktober 1942 werden we met een transport van zo’n 800 vrouwen en kinderen naar een rubberplantage gebracht. Hier was het kamp Tandjung Morawa in gevestigd, op 15 kilometer van Medan aan de weg naar Tebing Tinggi, een plaats waar wij als gezin wel eens een weekend waren geweest. We werden hier bewaakt door een strenge kampleiding, politiepersoneel uit de lokale bevolking. We sliepen in tien overvolle huizen op een rubberonderneming, ongeveer 600 meter ten noorden van de hoofdweg door Tandjung Morawa. Mijn moeder en ik zaten met zeven families in één huis gepropt en we konden alleen maar in een yogahouding op de grond zitten. We hadden last van allerlei ongedierte zoals wandluizen en hoofdluizen. Omdat het weer goed was, waren we vrijwel altijd buiten. Als kind vond ik het heel leuk om van de boomhars een speelbal te maken en daar met andere kinderen mee te spelen.’

‘Op 4 februari 1943 werden we voor de tweede maal overgebracht naar kamp Poeloe Brayan D. In deze periode werden de vrouwen echter veel geslagen, vaak door meerdere bewakers tegelijk. Als corvee moest mijn moeder elke ochtend in het oerwoud bomen omhakken met een hakbijl (tjankol) en de grond omspitten, ofwel tjankollen. Daarna kon er wat groente gezaaid worden. Elke middag moesten de vrouwen Japanse lendendoeken maken op naaimachines. Op een dag was er maar een beperkt aantal naaimachines beschikbaar en mijn moeder greep mis. Omdat zij geen naaimachine had bemachtigd, kreeg zij straf. Ze werd door een Japanse bewaker afgeranseld met een stok. Hij sloeg heel hard op haar rug. Die straf was voor mijn moeder onvoorstelbaar pijnlijk en voor mij was het onverdraaglijk om mijn moeder zo mishandeld te zien worden.’

‘Vanaf 1944 kregen we steeds minder te eten in Poeloe Brayan D. De rijst werd vervangen door sagopap ofwel behanglijm. Er werd centraal gekookt, maar ook individueel omdat het eten nooit voldoende was. Je moest uren in de rij staan met een pannetje om schoon water te krijgen. Half juni 1944 had mijn moeder een nare droom. De strekking van haar nachtmerrie luidde: ‘Vader zat op een groot Japans schip dat zou vergaan en hij zou verdrinken.’ De volgende dag was moeder heel onrustig. Haar vriendinnen vroegen wat er aan de hand was. Ze vertelde hen over haar nare droom. Pas 14 oktober 1945 kwam er in kamp Poeloe Brayan D het Rode Kruis-bericht voor mijn moeder binnen, dat het schip de ‘Van Waerwijck’ op 26 juni 1944 was getorpedeerd en dat mijn vader was vermist. “Vader komt terug hoor, want hij kan heel goed zwemmen!”, zei ze steeds om mij hoop te geven.’

‘Op 23 april 1945 werden we naar het overvolle vrouwenkamp Aek Pamienke gebracht. Dit afgelegen kamp was gevestigd in een oude rubberplantage in het oerwoud. Mijn moeder had corvee in de gaarkeuken. Er was weinig schoon drinkwater. We poetsten onze tanden met as. Door ondervoeding hadden moeder en ik allebei een diepe wond op ons been, die niet meer heelde. Er waren in dit oerwoud geen wc’s, dus je groef een gat om je behoefte in te doen en daarna gooide je er zand overheen. Iedereen had last van dysenterie, malaria en beriberi. Vele ouderen en kinderen stierven daaraan. Omdat we langdurig ondervoed waren, hadden we geen weerstand meer.’

‘We leefden bij de dag in het kamp. Dat gevoel van overleven dat blijft, dat hou je bij je. Als we weer in onzekere tijden verkeren, dan kan ik zomaar weer angstig worden. Wat helpt, is erover lezen en praten. In 1986 ben ik voor het eerst naar Indonesië gegaan met een vriendin en toen heb ik Medan bezocht. Iedere dag belde ik mijn lieve oude moeder: “Mam, ik sta nu hier!” Zo kon ze meegenieten.

Moeder heeft nog hele fijne laatste jaren gehad. Ze vertelde alles over Indië aan mijn vier kinderen, die aan haar lippen hingen. Ze is 105 jaar geworden en ik heb haar tot het laatst toe verzorgd. Ze zei altijd: “Ik heb zo’n goed leven gehad met je vader!” Mijn moeder wilde dat ik haar as zou uitstrooien op het Tobameer. Haar laatste wens heb ik met de kinderen vervuld. Ik ga al zeventien jaar elke winter naar Bali. Ik voel me daar zo senang en vrij. Ik zeg vaak tegen mijn dochter Femke: “Als ik wat krijg op Bali, wil ik daar begraven worden, want dan zijn we weer met zijn drieën bij elkaar in Indië.”’

Interview: Ellen Lock, september-editie 2024, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak.