‘Op 11 januari 1943 moest moeder zich met haar vijf kinderen melden in het vrouwenkamp Darmowijk. Wij werden bij een Française met eveneens vijf kinderen in huis geplaatst. Je mocht geen contact hebben met mensen buiten het kamp, maar ik pakte rijpe mango’s uit de bomen, deed ze in een kous en verkocht ze stiekem over de bamboe omheining aan een kampongvriendje.

Na een maand moesten alle gevangenen in colonne naar het station Soerabaja lopen, waar we in een geblindeerde trein naar een onbekende bestemming vertrokken. Als gezin zaten we bijeen, maar alle kinderen krijsten, omdat je in de overvolle wagon niet naar het toilet kon. Het stonk er verschrikkelijk. Na vier uur arriveerden we op station Semarang in Midden-Java. In legertrucks werden we naar het vrouwenkamp in het klooster Gedangan gebracht.’

‘Bij aankomst liepen er enkele nonnen over het kloosterplein. We werden door de Japanse soldaten geteld in lange rijen op de binnenplaats en moesten diep buigen. Als veertienjarige jongeman moest ik met alle andere jongens apart slapen in drie klaslokalen.

‘s Nachts moest er een Japanse bewaker mee naar het toilet. Overdag had ik nog contact met mijn moeder of zussen, want ik zat in de keukenploeg en deelde aan alle gevangenen rijst of waterige soep uit. Met een jongen uit de keukenploeg sjouwde ik dagelijks de zware drums aan een stok op de schouder. Als we bij het schoonmaken van deze grote pannen de etensresten in de afvoergoot naar de kali (rivier) gooiden, zag ik door een kier van de kampomheining aan de andere kant van deze goot hongerige kampongbewoners de korreltjes uit ons rijstwater opvangen.

Terwijl ik me waste in een overvolle badruimte, hoorde ik opeens buiten hard gehuil van meerdere jongens. Even later vertelde mijn moeder mij: “Morgen moeten alle oudere jongens naar het mannenkamp!” Mijn broertje was te jong en bleef bij mijn moeder. Uiteraard huilde ik ook bij het afscheid van mijn familie, toen we wegreden in legertrucks. Gelukkig had mijn moeder in mijn koffer een deken en een kistje gestopt met handige dingen, die mij later goed van pas kwamen. Al snel arriveerden we in het mannenkamp Halmaheira, dit was een klein dorp van stenen huisjes dat eveneens in Semarang lag. Samen met een andere jongen werd ik in zo’n huisje geplaatst bij twee mannen voor hooguit twee maanden. Het enige positieve was dat ik er mijn oude klasgenoot Rudie Broekman terugvond.’

‘In januari 1944 moesten Rudie Broekman en ik met zo’n tweehonderd man in een geblindeerde trein naar het 15e Bataljon, een oude KNIL-kazerne in het centrum van Bandoeng. Hier waren al zo’n 3.000 krijgsgevangenen door de Japanners ondergebracht. In de grote hangars sliepen we er op slechts 60 centimeter per persoon.

‘s Nachts was het koud en moeders deken bleek een uitkomst. In dit kamp stonden aparte Chinese en Joodse barakken. Er heerste een streng regime, want het kamp werd geleid door één Japanse officier, maar vrijwel alle bewakers bleken wrede Koreanen. Bij iedere overtreding werd je hard geslagen.

Om er te overleven vormden we met vier jongemannen een samenwerkingsverband, een kongsi. Dit hield in dat we samenwerkten, het weinige voedsel deelden en goed op elkaar pasten. Mijn kongsi bestond uit Hans Piepenbrink, Joop Franken, Rudie Broekman en ik. Een Koreaanse bewaker dwong Rudie Broekman en mij tegenover elkaar te staan en met vlakke hand op elkaars gezicht te slaan. Toen ik Rudie niet hard genoeg sloeg, gaf de bewaker mij een kaakslag met zijn vuist. We moesten diepe vijvers graven in de tuin van de Japanse officier. Naast onze loods groeven we een brede en diepe waterput. We zwommen daarin en wasten ons dan meteen. In die put verdronk mijn kongsimaat Hans Piepenbrink bijna, want hij probeerde eens stiekem ‘s nachts te zwemmen, maar kon dat niet. Gelukkig hoorden we hem en redden hem nog net op tijd uit de put.’

‘Een dag dwangarbeid buiten het 15e Bat leverde ons vijf cent en een koek op. Met dit geld kon je bij de toko in het kamp wat extra eten kopen. In moeders kistje zat een haarspeld waarmee ik extra papiergeld in mijn grote haardos verstopte, zodat ik in het kamp ook extra voedsel kon kopen. Dit is bij de kampcontrole nooit ontdekt. Ook had moeder een klein pillenbuisje met een dopje van kurk meegegeven. Ik vroeg een kamparts om raad toen wij vanwege luizen werden kaalgeschoren. ‘Is het mogelijk om dit buisje in mijn anus te verstoppen om geld in te smokkelen?’ Hij zei dat dit ongevaarlijk was, dus voortaan smokkelde ik zo geld binnen als ik overhemden van mijn oudere kampgenoten had verkocht aan de kampongbewoners. Het geld stonk wel, maar het is nooit ontdekt. Onderwijs was verboden in het kamp, maar broeder Schrader, die mulo-directeur was, gaf mij boeiend les in Nederlands, Engels, algebra en meetkunde. Op 19 oktober 1944 gaf hij me op een kladblaadje mijn ‘Diploma eerste klas mulo’. In het Maleis mochten we soms voorbedrukte Japanse kaarten sturen naar andere kampen. Zo’n kaart kreeg ik als levensteken van mijn zus Sjaan uit kamp Lampersari. Zij schreef dat moeder in kamp Halmaheira in Semarang zat. Van vader hadden we niets vernomen.’

‘We moesten het talud aanleggen voor het spoortraject van Madjalaja naar Tjitjalenka. ’s Morgens vroeg op 19 augustus 1945 werden we per trein met circa 260 mannen uit het 15e Bat overgebracht naar Tjitjalenka, 25 kilometer ten oosten van Bandoeng. Het was streng verboden naar buiten te kijken. Op de terugweg was er toch één jongen op betrapt. Onze hele werkploeg van 50 man moest dit bezuren. Een Koreaanse Heiho stond gereed met zijn houten stok. Onze kongsimaat Joop Franken zei: “Ik ga naar de voorste rij, dan hebben we de straf maar snel gehad.” Wij riepen dat hij dit niet moest doen, en bleven achteraan staan. Na een paar tikken met het hout, pakte deze wrede Heiho ineens een ijzeren staaf. Hiermee sloeg hij juist de voorste rijen hard in de knieholten omver. Hij bleef maar op Joop Franken inslaan. Moegeslagen stopte de hufter abrupt en liep weg. We plukten onze Joop bebloed van de grond en sleepten hem met zijn tweeën tussen ons in naar zijn slaapplek. De gedachte daaraan doet mij nog steeds intens veel verdriet.’

‘In Nederland mocht ik met mijn ‘mulodiploma’ naar de driejarige overbruggings-hbs in Utrecht. Daar trof ik lotgenoten uit Nederlands-Indië, die allemaal hetzelfde hadden meegemaakt. Helaas mocht ik niet varen bij de Marine vanwege kleurenblindheid. Ik haalde mijn hbs a-diploma en daarna mijn diploma boekhouden. Zo begon ik als boekhouder bij het Marine Luchtvaart Technisch bedrijf op vliegveld De Kooy. Later werd ik boekhouder bij de Bewapenings-Werkplaatsen. Mijn leven lang had ik nachtmerries over de oorlog. Daarom wonen we hier in alle rust aan zee. Het ergste was om mijn maat Joop Franken zo kapotgeslagen te zien worden. Kort na de oorlog overleed hij als eerste van onze kongsi.
Mijn vrouw is mijn rots in de branding. Ergens kon zij mij goed begrijpen, omdat zij wegens haar vaders verzet zelf ook op jonge leeftijd alleen moest onderduiken in Nederland. Haar vader weigerde mensen op de trein te zetten, dus moest dit hele gezin onderduiken.
Dankzij groepstherapie bij professor Bastiaans in het Centrum ’45 leerde ik over de oorlogsgebeurtenissen te praten, maar mijn angsten en nachtmerries verdwenen niet. Jaren later gaf een psychiater me een pil waardoor ik wat beter slaap, maar de oorlog laat mij niet los.

Tijdens de oorlog zijn onze oude familiefoto’s in de hutkoffer goed bewaard gebleven bij onze Chinese vrienden. Onlangs heb ik voor mijn kinderen en kleinkinderen mijn oorlogsverhaal uitgetypt en met de foto’s uit de hutkoffer aangevuld, want ik vind het belangrijk dat ze weten waarom ik vaak zo gespannen ben. Ik bleef contact houden met mijn kongsigenoten, helaas is onlangs mijn laatste slapie overleden. Het ergste is dat mijn kampmaten er niet meer zijn en dat ik die oorlogservaringen met niemand meer kan delen. Samen hebben we zoveel ellende doorstaan. Ik hoop nog zo op contacten met mensen die mij kennen uit die tijd!’

Interview: Ellen Lock, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak Maart 2020