Toen de Japanse kampen in 1944 rechtsreeks onder het bevel van het Japanse leger kwamen, werden jongens van tien jaar en ouder van hun moeders gescheiden en in aparte jongens- of mannenkampen ondergebracht. Voor vele jongens is dit een traumatische ervaring geweest, want er was opeens niemand meer die hen beschermde tegen het geweld of misbruik van medegevangenen of Japanse bewakers. Jan Zweens vertelt over het afscheid van zijn moeder in het jongenskamp Tjihapit in Bandoeng.

Na de Japanse aanval op Pearl Harbour in december 1941 moest mijn vader zich melden als reserveofficier in Bandoeng. Japanners zag ik voor het eerst toen ik met mijn vader in het zwembad naast de HBS zwom. Als badkleding droegen zij zeer merkwaardige witte schaamlapjes. Zij gingen één voor één in het water en meteen riepen alle Europeanen ijzig kalm hun kinderen uit het bad. Binnen een tel was het bad geheel door de Japanners veroverd zonder ook maar een bevel te geven. In mijn kinderogen leken ze op aapjes, op een diersoort die niet moreel aansprakelijk was voor hun acties en zich heel merkwaardig en wreed gedroeg. Op die manier kon ik hen kleiner maken en mezelf beschermen, maar toch bleef ik heel bang voor hen.

In maart 1942 werd mijn vader als krijgsgevangene geïnterneerd in de Struiswijk-gevangenis, een mannenkamp in Batavia. Mijn moeder bleef achter met hoge schulden van het studiejaar in Holland en met vijf kinderen zonder inkomsten. Een rijke vriendin ontfermde zich over ons en we mochten in een van haar familiehuizen wonen. Uiteindelijk werden wij ook geïnterneerd in kamp Tjihapit aan de Blimbinglaan.

Op een dag in 1944 werd Tjihapit door de Japanners tot jongenskamp bestempeld en moesten mijn moeder, mijn zussen en mijn broertje mij achterlaten. Zij werden weggevoerd naar een vrouwenkamp. Mijn moeder heeft nog getracht om me voor een jaar jonger te laten doorgaan, zodat ik bij haar kon blijven, maar de Japanners trapten er niet in. 

We werden verdeeld over tien huizen, per huis veertig jongens met één vrouw als huishoofd om orde te houden. Het was kansloos om over zoveel tieners orde te houden, dus werd er onderling een nieuwe pikorde vastgesteld. Dat was een onveilig gevoel, tot de orde eenmaal was geaccepteerd. De enige Hollandse mannen in het kamp waren een of twee artsen. Ik moest werken in de tuin, ‘patjollen’ heette dat, en had nauwelijks kracht vanwege voedselgebrek. Door vitamine B1-tekort kreeg ik last van oedeem in mijn benen en buik en open wonden die niet heelden. Ik was zo verzwakt door de ziekte beriberi dat ik een taak als hulpverpleger kreeg. Op de trap van een medisch centrum moest ik zalf op de wonden van de jongens smeren - toen dat op was gebruikte ik weegbreeblad - en verbanden aanleggen.

Er was in ons kamp geen officiële aankondiging van het einde van de oorlog. Er waren slechts geruchten dat de bevrijding op komst was. Je merkte alleen wel dat er iets veranderde in de houding van de Japanners en dat veel medegevangenen nu opeens op zoek gingen naar nieuwe wegen; buiten de gebaande paden en buiten het kamp. Maar dat was weer gevaarlijk in verband met de Indonesische vrijheidsstrijders die het op ons gemunt hadden. Op een achteraf plekje ontdekte ik een Japanner die zelfmoord had gepleegd met een mes in zijn buik. Hoewel ik al veel doden had gezien, schrok ik van de manier waarop hij zichzelf had verwond. Tjihapit was inmiddels een groot krijgsgevangenenkamp geworden en via een Nederlander die net was binnengekomen, hoorde ik dat mijn vader er was. Hij bracht mij bij hem, maar het weerzien was een enorme teleurstelling. ´Dat kan mijn vader niet zijn´, dacht ik toen ik deze geteisterde en gebroken man zag. We vielen elkaar houterig in de armen en er werd weinig gezegd.

Aanvankelijk zat mijn oorlogsgeschiedenis nogal opgesloten. Pas toen ik zestig was ontmoette ik mijn tweede vrouw Reina bij een regionale partijbijeenkomst van de PvdA in Groningen. We hadden meteen een klik. Een paar maanden later trof ik haar toevallig aan in de foyer van de schouwburg en ik durfde haar mee uit te vragen.In deze relatie leerde ik praten over mijn eigen gevoelens. Zij zette me niet onder druk, maar was open en geïnteresseerd, waardoor ik langzamerhand over mijn kampervaringen begon te vertellen. Dat heeft mij veel goed gedaan en mijn leven veranderd. Door de oorlog had ik afgeleerd om iets te voelen. Ik heb lange tijd niemand meer kunnen bewonderen en van niets meer kunnen genieten. Dankzij haar leerde ik open te staan voor nieuwe ideeën.Tot mijn aangename verrassing had Reina al twee kinderen. Vooral bij het zien opgroeien van onze oudste kleinkinderen kon ik pas voor het eerst vrijuit genieten van dit geluk in mijn leven. De toekomst interesseert me meer dan het verleden. Veel leeftijdgenoten vinden mij op mijn tachtigste te activistisch en bevlogen. Ik vind het vruchtbaarder om aan de toekomst te denken en actief betrokken te blijven bij de politiek. Herdenken en terugblikken is belangrijk, maar het moet je leven niet gaan beheersen. Het is nu voor mij een aanleiding om te kijken naar wat ik nog kan doen voor anderen.

Ellen Lock, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak, maart 2014