De vroegere evangelisch-lutherse predikant Joachim Gauck (1940) werd als anticommunistische burgerrechtenactivist in de DDR bekend. Tijdens de ‘vreedzame revolutie’, die in 1989 in de DDR plaatsvond, was Gauck medeoprichter van de burgerbeweging Neues Forum, een oppositiebeweging die bijdroeg tot de nederlaag van de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands.

Na de Wende en de daarop volgende hereniging van Duitsland in 1990 werd Joachim Gauck door de Volkskammer gekozen tot lid van de Bondsdag namens de partij Bündnis 90/Die Grünen. Een dag later werd hij gekozen tot eerste bondsvertegenwoordiger die speciaal belast was met het beheer en onderzoek van de Stasi-archieven; een opdracht die Gauck van 1990 tot 2000 uitvoerde. In dit ambt verwierf hij erkenning als ‘Stasi-jager‘ en ‘onvermoeibare voorvechter van de democratie’, omdat hij de misdaden van de Oost-Duitse geheime politie openbaarde.

Van 2012 tot 2017 was hij bondspresident. Naar aanleiding van zijn zeventigste verjaardag beschreef bondskanselier Angela Merkel hem als een ‘ware docent van de democratie’ en als een ‘advocaat voor vrijheid, democratie en de rechtsstaat’. In zijn in 2012 verschenen boek ‘Vrijheid: Een Pleidooi’ roept Gauck ertoe op, vrijheid en mensenrechten over de hele wereld te verdedigen.

Nadat u vijftig jaar van uw leven in de DDR had doorgebracht, bent u aan het einde van uw politieke carrière bondspresident van een verenigd Duitsland geworden. Wat heeft u in dit ambt het meest gewaardeerd?

Het mooiste voor mij was het feit dat ik president van een vredig en echt democratisch land mocht zijn, waar de rechtsstaat gewaarborgd was. Mijn land was fundamenteel anders dan het Duitsland van mijn vader en grootvaders en anders dan de dictatuur, waarin ik vijf decennia had geleefd. Het meest waardeerde ik dat er - met name in het Westen - zo’n levendige en pluriforme burgermaatschappij bestaat. Het land is doortrokken van netwerken van actieve, vrijwillig opererende mannen en vrouwen. Als bondspresident vond ik het heel belangrijk om het zelfvertrouwen van de mensen te versterken en Duitsland eraan te herinneren dat het zoveel mogelijk ook internationaal zijn verantwoordelijkheid moet nemen.

Er is sprake van een groeiende kloof tussen conservatieve krachten die graag alles bij het oude willen laten in de samenleving en progressieve krachten zoals voorstanders van globalisering en vernieuwing. Hoe kunnen onze politici bruggen bouwen om de kloof tussen deze verschillende levenswijzen en overtuigingen te dichten? 

Dit fenomeen is in de westerse landen en in de Verenigde Staten de laatste jaren zeer sterk waargenomen en besproken. Ik heb in mijn boek ‘Toleranz - einfach schwer’ (Tolerantie - gewoon moeilijk) mijn zienswijze hierover gegeven. Alleen als wij een breder tolerantiebegrip accepteren en de politieke, culturele en religieuze pluriformiteit niet voortdurend als een gevaar typeren, zullen wij een toekomst hebben als open maatschappij die verschillen toelaat. Hierbij moet niet ieder verschil geaccepteerd worden; sommige houdingen en doctrines moeten zelfs bestreden worden. Maar ook zo’n strijd kan nog in het kader van de tolerantie worden gevoerd - als strijdbare tolerantie. Pas als de ander uit haat handelt, de wet overtreedt, mensen veracht, is duidelijke intolerantie legitiem.

Zelfs in de meest welvarende en voorbeeldige democratieën in Europa hebben conservatieve partijen toch ook in de laatste tien jaar aan invloed gewonnen. Hoe verklaart u deze ontwikkeling?

Sociale problemen vormen duidelijk niet de oorzaak. Juist in voorbeeldige democratieën als de Scandinavische landen, Zwitserland en Nederland zijn dergelijke partijen succesvol. Het zijn culturele factoren die tot deze ontwikkeling hebben geleid. Volgens recent wetenschappelijk onderzoek is in Europa circa 33 procent van de bevolking (in de Verenigde Staten 44 procent) in wezen conservatief georiënteerd. Het zijn mensen die sceptisch staan tegenover iedere grote verandering, die veiligheid belangrijker vinden dan vrijheid, die een krachtige leiding waarderen en kritisch staan tegenover de door technologie vormgegeven moderne wereld. De moderne tijd ervaren zij als bedreigend. Deze houding is niet meteen kwalijk of slecht. Er kan een positief, op behoud van waarden gericht engagement uit voortkomen – maar het kan ook leiden tot negatief, antidemocratisch-reactionair gedachtegoed. Populisten maken gebruik van de vrees die deze bevolkingsgroep ervaart voor het verlies van de eigen cultuur en hiermee winnen zij aan politieke invloed. Hun succes zal minder worden als de progressieve bevolkingsgroepen zodanig vorm geven aan de vooruitgang, globalisering en modernisering dat de conservatieve groepen niet hoeven te vrezen dat zij de geboortegrond waar zij zich geworteld voelen en hun nationale en culturele verworvenheden moeten opgeven.

Hoe kunt u een dialoog voeren met diep conservatieve mensen die niet naar andere meningen luisteren en die geen deel willen uitmaken van een moderne maatschappij?

In een open democratische maatschappij zal er altijd over meningen worden getwist. Kortzichtige mensen en groepen zijn er in alle politieke kampen. Daarnaast zijn er in alle milieus mensen die open staan voor argumenten. Aanhangers van linkse, rechtse of andere dogma’s neigen tot minachting van het debat en van een discussiecultuur, zij vaardigen liever decreten uit. Het is een verworvenheid van de Verlichting om te erkennen dat mensen de rede kunnen gebruiken en dat zij zich kunnen openstellen voor redelijke argumenten. Daarom moet er vasthoudend worden gezocht naar degenen met wie men in gesprek en in debat kan gaan. Vrijheid moet steeds weer bevochten worden. Als er aan de andere kant pure intolerantie wordt gepraktiseerd, zal ook de meest tolerante mens met intolerantie moeten antwoorden. Tolerante mensen verdedigen zich, daarom strijden zij serieus, maar in het bewustzijn dat bij het verdedigen van de democratie in laatste instantie ook eigen intolerantie hoort.

Als beheerder van de Stasi-archieven van 1990-2000 weet u hoe ver de Oost-Duitse geheime politie is gegaan qua overheidscontrole. Moderne technologie is enerzijds noodzakelijk voor de bescherming van onze vrijheid, ze kan zich anderzijds ook ontwikkelen tot een ‘gedachtenpolitie’. Wanneer wordt hier de grens overschreden? 

Wie de waardigheid, de autonomie en de mensenrechten minacht, zal op iedere denkbare manier zijn macht willen veilig stellen. Daarom bieden de nieuwe technologische middelen ongekende mogelijkheden aan despoten en dictators. De ontwikkeling in China, waar naar een allesomvattende controle van de bevolking wordt gestreefd, is een reden tot grote zorg en laat zien waar dit proces toe kan leiden.

De ‘Nooit meer Auschwitz’ Lezing vindt kort voor 27 januari plaats, de herdenkingsdag van de bevrijding van Auschwitz door het Rode Leger. Wat zijn uw gedachten bij deze herdenkingsdag? 

Wij gedenken gezamenlijk de misdrijven, de schuld en dat men zich onttrokken heeft aan het afleggen van rekenschap, niet alleen maar omdat we met het verleden verbonden willen blijven. Wij zijn niet verslaafd aan het verleden, maar wij zien aan verkeerd geleefde levens hoe belangrijk het is voor het heden en de toekomst om de waardigheid en de rechten van álle mensen te verdedigen.

In 2012 nodigde onze Koningin Beatrix voor het eerst een Duitse bondspresident uit om op Bevrijdingsdag de Nationale Bevrijdings-toespraak te houden. Welke herinneringen heeft u hieraan?

Het was een grootmoedige, prachtige uitnodiging die ik van Koningin Beatrix ontving; een geschenk aan mij en aan Duitsland, aan dít Duitsland. Ik werd met veel warmte ontvangen. Als vriend van de vrijheid mocht ik een vrijheidsfeest vieren met degenen die waren bevrijd - wat een mooie Europese dag! En wat onvergetelijk was: hoe vriendelijk en warm ik werd ontvangen, zelfs door overlevenden die in Duitse concentratiekampen waren mishandeld.