‘Het KNIL was niet zo goed getraind als het Japanse leger. De Japanners hadden al veel ervaring opgedaan met oorlog voeren in China. Opeens kwam het bericht dat we gecapituleerd hadden. Javanen liepen opgewonden rond met Japanse vlaggen. Vrachtwagens volgepakt met Japanse soldaten – met van die petten met lapjes eraan – reden de stad in. De bezetting was begonnen. Moeder, Jan, Truus en ik moesten in De Wijk gaan wonen, samen met andere Europeanen. Er werd prikkeldraad omheen gelegd, we mochten er niet meer uit. Eten haalden we bij een gaarkeuken. Ik bouwde schuurtjes, verkocht melk, kolen en zeep om wat geld te verdienen.

Mijn broer Jan luisterde met een paar vrienden stiekem naar nieuwsberichten op een illegale radio en verstopte trotyl (springstof), ontstekers en een pistool in de fietsenmakerij die we samen hadden. Op een dag kwam de Kempetai – de Japanse Gestapo – een huiszoeking doen. De springstof en ontstekers lagen gewoon tussen de fietsonderdelen, maar ze hadden niks in de gaten. Daar hadden we enorme mazzel mee.’

‘Mijn zusje Truus werd ziek, ze kreeg difterie. Ze werd opgenomen in een soort ziekenhuis binnen het kamp. Jan ook, hij had een wond aan zijn been die helemaal zwart zag. Truus overleed niet lang na haar opname. Mijn moeder en ik hebben haar samen begraven, onder toeziend oog van een paar Japanse bewakers. De avond dat ze stierf was de laatste keer dat ik heb gehuild. 47 jaar later, in 1991, bezocht ik tijdens een reis door Indonesië haar begraafplaats. Toen pas heb ik voor het eerst weer spontaan gehuild. Ik wist niet wat me overkwam, al die tranen.’

‘De Wijk raakte steeds voller, Jan moest samen met alle oudere jongens weg naar een ander kamp. Moeder en ik bleven alleen achter. Totdat wij op een dag in 1944 ook op transport moesten, naar kamp Karang Panas in Semarang. Mijn moeder ging naar het vrouwendeel, ik naar het deel voor jongens tot 16 jaar. Het was niet best daar. We sliepen op houten britsen die vol met wandluizen zaten en kregen heel weinig te eten; ’s morgens en ’s avonds stijfselpap. Ik werkte in de keuken, de beste plek, want ik kon er af en toe wat eten stelen en mijn moeder iets toestoppen. Ik probeerde een keer ‘s nachts, samen met wat andere jongens, suiker te gappen. Ik werd gepakt en opgesloten in een donkere kamer. Ik hoorde allerlei vreemde geluiden, alsof ik niet alleen was en iemand rochelde of een wind liet. Toen mijn ogen aan de duisternis gewend waren, zag ik dat ik in het lijkenhuis was waar net gestorven mensen werden verzameld. De geluiden kwamen van de lijken die in ontbinding waren.’

‘Op een dag vlogen er vliegtuigen over het kamp. Ik vroeg in het Maleis aan een Japanse bewaker of hij wel eens gevlogen had. “Kwee suda ma suk jalan kapal hudara?”, zei ik. “Wat?!”, schreeuwde hij, waarop ik de vraag herhaalde. Hij werd razend. Ik bleek in mijn onwetendheid een lage aanspreekvorm uit het pasar Maleis – kwee – te hebben gebruikt in plaats van het hoog-Maleis. Ik moest in de houding staan en hij begon me met zijn vuisten te bewerken. Ik bleef overeind staan, waardoor hij nog bozer werd. Hij pakte een stok en begon me daarmee te slaan. Ik plaste in mijn broek van schrik. De Jap werd steeds razender, hij sleepte me mee naar een andere ruimte waar hij met een gummiknuppel steeds harder begon te slaan, terwijl ik alsmaar zijn slagen probeerde af te weren. Hij werd moe en wees een heiho (Indonesische hulpsoldaat) aan om het over te nemen. Toen die mij niet hard genoeg sloeg, schopte hij die heiho midden in het gezicht. Ik bleef de hele tijd denken: 'Niet vallen. Blijf overeind staan. Anders schoppen ze je dood!' Een andere heiho werd aangewezen om mij te slaan. Ik ben toen, waanzinnig van angst, weggerend en heb me verstopt in een kapelletje. Daar werd ik gepakt en naar het verblijf van de Jap gebracht. Hij lag op zijn bed en beval mij te knielen. Ik moest in die houding blijven terwijl hij ging slapen. De pijn en angst die ik toen voelde, vergeet ik nooit meer. Toen hij wakker werd, stuurde hij me weg. Ik ben naar mijn slaapzaal gestrompeld waar ik drie dagen buiten westen heb gelegen. Mijn hele lijf en gezicht stonden scheef, hoorde ik later.’

‘Op 14 september 1944 werden alle jongens ouder dan 10 jaar naar Bangkong gebracht. Er stierven dagelijks mensen in dit kamp door honger en ziektes. Ik miste mijn moeder vreselijk, ze zat in vrouwenkamp Lampersari in de buurt. Op een avond kreeg ik opeens heel sterk het gevoel dat ik naar haar toe moest. Ik ben door het prikkeldraad van het kamp gekropen en de weg afgeslopen, in de richting waarvan ik dacht dat haar kamp moest zijn. Mijn intuïtie bleek te kloppen, ik vond het kamp en wist langs de bewakers te glippen. Ik sprak een vrouw aan die me meenam naar mijn moeder. Mijn moeder reageerde eerst heel apathisch, geloofde niet dat ik het was. Ze voelde aan me voor de zekerheid. “Ma, de oorlog duurt niet lang meer, kop op nu, volhouden hoor!”, zei ik tegen haar. Terug in mijn eigen kamp had ik het avond-appèl gemist, waarvoor ik een pak rammel kreeg. Later heeft ze me verteld dat iedereen haar toen al had opgegeven en haar dood aan het afwachten was. Het is een van de grote raadselen in mijn leven; ik snap nog steeds niet waarom ik die avond zo sterk voelde dat ik naar mijn moeder toe moest.’

‘Een paar dagen later was de oorlog inderdaad voorbij, we hoorden dat Japan had gecapituleerd. We moesten echter in het kamp blijven, voor onze eigen veiligheid. Buiten was er chaos, totale anarchie. Een kampvriendje van me dat naar buiten ging om zijn zusje in de kampong te zoeken, werd ‘getjingtjangd’, in stukjes gehakt. Wonderbaarlijk genoeg stond mijn broer Jan opeens voor mijn neus. Hij was uit Bandoeng gekomen en vroeg of moeder nog in leven was. We hebben haar uit Lampersari gehaald zodat we weer bij elkaar waren. In die periode hoorden we ook dat vader al in 1942 gesneuveld was.’

‘Na mijn pensioen kwamen veel herinneringen aan mijn jeugd in Indië weer boven. In 1989 ben ik voor het eerst teruggegaan, alleen. Ik heb een paar maanden door Indonesië gereisd. Ik sprak de taal nog, kon me overal redden. Vanaf toen ging ik iedere winter een paar maanden. Ik heb de graven van mijn vader en zusje bezocht en de as van mijn inmiddels overleden broer begraven bij mijn zusje. Met mijn broer en moeder heb ik nooit over ons kampverleden gepraat. Ik heb wel alles opgeschreven in een boekje, voor mijn kinderen en kleinkinderen. Ik zocht op mijn reizen iets, maar ik wist niet precies wat. Iets van vroeger. Ik heb alle plekken uit mijn jeugd bezocht maar vond het niet. Indonesië was zo veranderd sinds mijn jeugd. Tot ik op Bali kwam. ’s Avonds hoorde ik gamelanmuziek terwijl ik uitkeek over de rijstvelden. Het voelde meteen goed. Ik verbleef bij een Indonesische familie, at met hen mee en vond er een soort geborgenheid van vroeger, iets wat ik hier in Nederland miste. Tot mijn verdriet kan ik sinds een paar jaar niet meer gaan en staan waar ik wil, want mijn benen werken niet meer. Daar waarschuwde een arts in mijn Surinametijd al voor, dat dat zou gebeuren als ik ouder werd. Maar ik heb nog dagelijks contact met mijn Balinese vrienden. Met mijn kleinzoon Lex heb ik afgesproken dat als ik overleden ben, hij mijn as naar Bali brengt en daar in zee strooit.’

Interview: Elke Veldkamp, December-editie 2022, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak.