‘In augustus 1942 moest mijn moeder zich met ons melden bij een Japanse post. Wij moesten met zijn zessen naar het vrouwenkamp Kareës in het zuidoosten van Bandoeng. We reden hier naartoe in ons volgeladen rijtuig, een zogenoemde grobak. Mijn moeder regelde met een pastoor dat ik mijn Eerste Heilige Communie kon doen in Soekaboemi. Mijn oudste zus Trees bracht mij naar de pastoor en hielp me zijn vragen te beantwoorden. Het kamp lag in de woonwijk Kareës, die was omringd door een bamboe omheining met prikkeldraad. We kregen een registratienummer en mijn moeder kocht er houten slippertjes voor ons, als bescherming tegen het hete asfalt. Elke middag kregen we een kopje sajoer, waterige groentesoep. Trees moest op het land werken en probeerde voor ons groenten mee te smokkelen.

Als achtjarige moest ik samen met anderen iedere ochtend voorafgaand aan het appèl de straat vegen. Al dat stof was niet zo best voor mijn astma. Onderwijs was verboden, maar toch heb ik er nog wat Frans geleerd van een lerares. In een droge sloot vertelde ik aan een groep jongere kinderen graag zelfverzonnen verhalen. We hinkelden of sprongen touwtje. We aten elke dag een lepel rijst en het huishoofd hield goed in de gaten of de rijst wel eerlijk werd verdeeld. Een Duits-Joodse vrouw was iets aan het koken en dat rook zo lekker, dat ik dichterbij kwam. Zij gaf mij een harde klap in mijn gezicht. Hierdoor viel ik met mijn hoofd op een stenen muurtje. De wond moest gehecht worden en ik hield er een litteken aan over.

In juli 1943 werden we naar kamp Grogol gebracht, dat lag buiten Batavia en was gevestigd in een krankzinnigengesticht. De kamppoort werd altijd bewaakt door Japanse soldaten. Wij kregen een zaaltje met matrassen voor ons zessen. De voormalige bewoners werden er ook nog verpleegd. Zo zag ik bijvoorbeeld een krankzinnig meisje onder de kraan het eten van haar bord wegspoelen, terwijl wij allemaal honger hadden. Mijn moeder had er keukencorvee en moest de pens van koeien schoonmaken. Daarvan werd bouillon getrokken voor onze waterige groentesoep.’

‘Ik at steeds minder en verzwakte enorm. Daarom moest ik naar de ziekenbarak voor kinderen in een garage in Tjideng. Naast me stierven kinderen van de honger of diarree. ’s Ochtends werd ik buiten op mijn matje gezet en ’s avonds weer binnengehaald. Ik sloot me voor alles af en staarde apathisch voor me uit. Intussen lag mijn moeder op haar sterfbed in het kampziekenhuis. Mijn oudste zus Trees nam haar zorgende rol over en regelde bij het kamphoofd dat wij alle vijf afscheid van moeder konden nemen.

Op 18 augustus 1945 - vlak voor de bevrijding van ons kamp - is mijn moeder gestorven aan hongeroedeem, dysenterie en tyfus. Volgens mijn zus die bij haar was, zei moeder met een glimlach: “Ik ben bereid!” Trees liet ons ook van onze dode moeder afscheid nemen. Daarna werd ze buiten het kamp begraven, maar we wisten niet waar. Van verdriet en uitputting reageerde ik nauwelijks meer op anderen. Enige dagen na de Japanse capitulatie op 15 augustus 1945 kregen wij van het Hollandse kamphoofd te horen dat we bevrijd waren. Alleen Trees was nog op de been om dit te horen en aan ons te vertellen. Wij vieren lagen te ziek en versuft in de ziekenbarak voor kinderen.’

‘Als urgente patiënten werden we op het eerste ziekentransport per vrachtwagen vervoerd naar het Carolus Borromeus-ziekenhuis in Batavia. Mijn oudste zus Trees heeft aan de chauffeur gevraagd of ze met haar zusjes mee mocht, omdat haar moeder net was overleden. Om bij ons te kunnen blijven zei ze dat ze hulpverpleegster was en ze werd er direct aangenomen. Mijn vader kwam net uit het kamp en was op zoek naar ons. Hij had gehoord dat wij in het Borromeus-ziekenhuis lagen. Omdat hij alleen nog maar een lendendoek droeg na zijn kamptijd, mocht hij van een ziekenhuispater een wit paterskostuum lenen om ons te bezoeken. Het slechte nieuws over het overlijden van zijn vrouw had hij al te horen gekregen. Nu wilde hij graag zien hoe het met zijn dochters ging. Op de gang kwam hij een verpleegster tegen en hij vroeg: “Juffrouw, kunt u mij zeggen waar ik mijn dochters kan vinden?” Uitgerekend die verpleegster was zijn eigen dochter Trees. Zij verlangde zo naar het weerzien met hem na alles wat er was gebeurd en zij was zwaar teleurgesteld dat hij haar niet eens herkende. Wij waren juist zo blij om hem aan ons bed te zien, maar we waren nog te zwak om te praten. Ik moest wennen aan zijn knuffel, want ik had hem al tweeënhalf jaar niet gezien. “Ik neem jullie zo gauw mogelijk mee naar Holland!”, beloofde hij.’

‘Zodra het beter met ons ging mochten we naar een Mickey Mouse tekenfilm kijken in de besloten tuin van het ziekenhuis. We kregen aanvankelijk zachte voeding. Je maag moest langzaam wennen aan vaste voeding. Zodra we goed waren hersteld aten we voor het eerst de Amerikaanse corned beef. We werden ondergebracht in een tehuis tegenover het ziekenhuis. We mochten absoluut niet naar buiten, want dat was te gevaarlijk vanwege mogelijke aanvallen van Indonesische vrijheidsstrijders. We werden tegen hen beschermd door een Britse legereenheid van Sikhs uit Brits-Indië. Ze hadden lange zwarte haren opgerold onder een tulband en droegen een lange baard. Ik vond dat er heel mooi uitzien. Meerdere malen per dag werd er alarm geslagen voor beschietingen. Mijn vader was nog maar net weduwnaar en spande zich samen met andere weduwnaars in om alle weeskinderen naar Nederland te brengen, voor betere zorg en voor onze veiligheid. In dit tehuis heersten ook diverse kamp- en kinderziektes. Naast mijn astma kreeg ik er hoge koorts van de heersende bof, waarvan ik het erg benauwd had.’

‘Eind december 1945 vertrokken we met vijfentwintig wezen en halfwezen met mijn vader en een dokter aan boord met de ms Nieuw Amsterdam naar Engeland en daarna met de ss Almanzora naar Amsterdam. Op 1 maart 1946 arriveerden we in een besneeuwd Nederland. In die tijd mocht je als alleenstaande vader je kinderen niet bij je houden, want die moesten naar een pleeggezin. Pas als je als vader weer getrouwd was, kreeg je je kinderen terug. We werden ondergebracht op verschillende locaties verspreid over het hele land. Mijn jongste zusje en ik moesten naar een nonnenkostschool in Zeist. Wij werden zowel door de kinderen op die school als door de nonnen gepest met onze kale hoofden. En omdat we zo mager waren, zakten onze wollen kousen steeds naar beneden. Binnen een jaar leerde mijn vader een nieuwe vrouw kennen en trouwde hij haar. Toen pas mochten wij weer bij hem in huis komen wonen. Voor Trees was het moeilijk om de leiding over ons uit handen te geven. Samen kregen zij nog zes kinderen. Wij - dochters uit zijn eerste huwelijk - waren alle vijf enorm bedreven in het zorgen voor onze jongere broers en zussen.’

‘Later ontdekte ik dat mijn moeder in haar jongere jaren een professionele balletdanseres was en in veel theaters in Nederlands-Indië had opgetreden. Ze had vele talenten en wilde ons altijd van alles leren. Over haar vroegere leven vertelde ze ons niets. Pas een paar jaar geleden ontdekte ik in een Nederlands archief dat mijn moeder na anderhalf jaar huwelijk was gescheiden van de architect Charles Prosper Wolff Schoemaker, beroemd van onder andere zijn ‘Villa Isola’ in art-decostijl in Bandoeng.

Ik kreeg gymnasiumadvies, maar ik kon me niet concentreren en behaalde zelfs geen mulo-diploma. Mijn hoofd zat nog vol oorlog. Uiteindelijk ben ik naar mijn eigen idee veel te jong getrouwd. We kregen drie zonen en een dochter, maar mijn huwelijk mislukte. Als een echte laatbloeier ging ik orthopedagogiek studeren. Mijn huidige man Jacques Movig en ik zijn allebei gastdocent geworden op scholen. We vertellen in gastlessen over onze Indische oorlogsgeschiedenis. Ook werken we graag samen in onze grote beeldentuin. In mijn beeldentuin kan ik de oorlog kwijt en kom ik tot rust. Mijn eigen favoriete beeld is een eerbetoon aan mijn moeder en Trees, want zij hebben ons gered in de vrouwenkampen. Ik was altijd zo’n teer poppetje in ons gezin. Wonderlijk genoeg ben ik samen met mijn oudere zus Wies nog als laatsten overgebleven. Daarom is het belangrijk dat ik het nog kan navertellen.’

Interview: Ellen Lock, September-editie 2022, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak.