De Nederlands-Joodse zussen Aldewereld in Brussel vertellen over hun vlucht voor de nazi’s naar Nederlands-Indië. Annie (88) bewaarde alles over de oorlog en Lydia (85) schreef erover. In mei 1940 vluchtten de zusjes Annie en Lydia Aldewereld met hun ouders voor de nazi’s uit Brussel. Via Frankrijk met doorreisvisa naar Spanje, Portugal en Mozambique tot in Zuid-Afrika, waar zij als ‘arme’ Joodse vluchtelingen geen verblijfsvergunning kregen. Uiteindelijk kwamen ze in Nederlands-Indië terecht. Eén maand later brak daar de oorlog uit met Japan. De zussen overleefden vijf jappenkampen.

Annie: Van de boot werden we regelrecht naar een opvangkamp buiten Batavia gebracht. Hier onderzocht men of er tussen de vluchtelingen geen vijfde colonne of verraderlijk gespuis zat. Na de nodige verhoren werden mijn ouders bij een gastgezin in Batavia opgevangen en wij bij een gezin dat een Berlitz taalschool runde. Uiteindelijk zijn we naar een kostschool hoog in de bergen gestuurd. Na de Japanse inval was in onze buurt veel amok. De directeur van de beneden gelegen theeplantage heeft met collega’s alle kostschool ingezetenen overgebracht naar zijn villa. Na enkele maanden is het moeder gelukt - met toestemming van de Japanners - ons op te halen om richting Batavia te gaan.

Lydia: In 1942 zaten wij met moeder opgesloten in het Tjideng-kamp en vervolgens in het kamp Grogol. Bij aankomst was er geen water en de barakken waren vies. Het kamp was berekend op een beperkt aantal arme gevangenen, maar al snel zaten wij er met aanzienlijk meer. Vervolgens zijn alle bewoners overgebracht naar Tjideng, voor ons drieën was dit het tweede verblijf daar. Wij moesten daarna nog naar Tangerang en tenslotte Adek.

Annie: In de beginperiode in het allereerste kamp mochten moeder en ik bijverdienen door boodschappen te doen voor de kampbewoners bij Waroeng Kita, een toko buiten het kamp. In alle kampen stonden we in de tropische zon op appèl en strafappèl. Daardoor heb ik nu dat ‘mooie velletje’ vol bruin gestippelde vlekken. In de twee laatste kampen, Tangerang en Adek, bestond mijn corvee uit het maken van doodskisten van bamboestokken en riet, en het doden van varkens. Dat varkensvlees was alleen bestemd voor de Japanners. Ook paste ik op de kinderen van medegevangenen.

Lydia: Wij behoorden tot de arme mensen, die in juli 1943 vanuit Tjideng zijn overgeplaatst naar het barakkenkamp Grogol. De ‘rijken’ bleven in hun kamp bestaande uit huizen. In ons tweede Tjigengkamp moesten ‘Israëlieten’ en vrouwen gehuwd met ‘Israëlieten’ zich melden. Wij werden overgebracht naar Tangerang. Nadien zijn alle Tangerang ingezetenen, christenen en Joden, overgebracht naar het reeds ‘volgeboekte’ kamp Adek en zaten de ‘Israëlieten’ daar tot het einde van de oorlog in aparte ‘Joodse’ barakken. Voor ons werd het ons vijfde jappenkamp.

Annie: Er waren bij ons ook Irakese Joden. Zij waren zeer vroom, maar ook temperamentvol en eisten een kosjere keuken. Die kregen ze na onderhandelen met de kampcommandant van Tangerang waardoor zij de ’s nachts over het gedek, dit is de bamboe kampafrastering, gesmokkelde etenswaar rustig overdag in hun kosjere keuken konden bereiden.

Lydia: In Tangerang kreeg ik van de echtgenote van de rabbijn een gebedenboekje. Zij leerde mij hiermee Hebreeuws. Toen we vanuit Tangerang naar Adek gingen, werd dat gebedenboekje afgepakt. Sindsdien geloof ik niet meer in God!

Annie: Moeder heeft haar platina armband, die zij stiekem had bewaard, toch durven afgeven na het dreigend bevel van de Japanse bewakers. Als beloning voor deze eerste gewaagde aanmelding kregen die vrouwen totaal onverwacht koffie en suiker ‘in ruil’ van de Japanners. In onze barak kreeg iedereen op zondag koffie van haar, de suiker kwam alleen haar kroost toe. Ze hielp de mensen graag en was erg geliefd in alle vijf kampen.

Annie: Bij volle maan denk ik altijd aan het tweede Tjideng-kamp waar de beul Sonei inmiddels kampcommandant was. We hebben uren in de brandende zon op strafappèl gestaan zonder eten en drinken. Sonei werd nog wreder bij volle maan. Hij mishandelde de gevangenen en kon heel hard slaan.

Lydia: Soms denk ik aan de drie postkaarten die we van vader kregen, maar altijd ongedateerd. Ook denk ik aan mijn moeder die ernstig ziek werd in Grogol en tijdelijk werd overgebracht naar Tjideng voor een operatie. Ik herinner mij ook die afgrijselijke wormen, die steeds groter werden en altijd levend uit alle gaten van mijn lichaam kropen. En hoe bang we in Tangerang waren voor ratten, die langs het traliewerk vlak boven onze hoofden heen en weer renden en ’s nachts aan onze tenen vraten als ze de kans kregen.

Annie: Er was niets meer te eten. De Japanners wilden ons uithongeren. De kaarsen die moeder smolt smaakten als vanillepudding. In Tangerang maakte moeder van gras atjar tjampoer.

Lydia: Vlak voor de bevrijding was ik zo uitgeput, dat ik niet meer verder wilde leven. Alleen op een kamertje in de ziekenafdeling balanceerde mijn lichaam op de rand van leven en dood.

Annie: De capitulatie van Japan op 15 augustus 1945 hebben wij pas veel later vernomen. Eenmaal bevrijd, ondanks het gevaar buiten de kampen, ging mijn vriendin Sonja Cohen iedere dag het kamp uit. Op een avond is ze niet teruggekomen. De volgende ochtend lag ze aan de ingangspoort in stukjes gehakt, gespijkerd op een plank.

Lydia: ’s Nachts hoorde je voetstappen en gooiden vrijheidsstrijders brandende fakkels over het gedek. De Amerikaanse generaal MacArthur heeft de Japanse keizer Hirohito verplicht om de Japanners, gelegen in Java, op te roepen om ons in de kampen te beschermen tegen het geweld. Wat de keizerlijke militairen - gehoorzaam zoals gewoonlijk - ook hebben gedaan op enkele uitzonderingen na.

Lydia: Wij kwamen in mei 1946 naar Nederland. Na zes weken ben ik opgenomen in een Hilversums rusthuis.

Annie: Ik kon meteen aan de slag bij een groot modehuis in Amsterdam omdat ik Frans kon spreken. Ik wilde niet meer aan de oorlog denken. En toch bewaarde ik alles en Lydia schreef erover.

Lydia: Annie heeft de stekker meteen na het kamp eruit gehaald en is met enthousiasme gaan werken. Mijn kennisachterstand gedurende zesenhalf jaar probeerde ik in te halen en daar ben ik nog mee bezig. Ik ben balletdanseres, balletdocente en choreografe geworden, daarna schrijfster en filmrealisator. Ik probeer met mijn werk aan te geven hoe verrijkend en zinvol vrijheid is.

Lydia: Mijn nachtmerries gaan over de honger en het op de vlucht zijn. In deze dromen sta ik vaak met een leeg etensbakje tussen de barakken of ik probeer aan de nazi’s te ontsnappen. Op mij heeft de vlucht denk ik dieper ingewerkt dan de kampen. Al die jaren na de oorlog vroeg moeder altijd aan vader als er iets gebeurde in de wereld: ‘Is dat erg voor Joden?’ In het tehuis voor senioren vond ik haar eens onder het bed, schreeuwend: ‘Ik heb mijn identiteitskaart, ik ben in orde!’ Ze heeft tot haar dood in angst geleefd.

Annie: Vaak denk ik aan onze blinde overgrootmoeder. De nazi’s hebben haar in een wagon gestopt en haar poedelnaakt naar de gaskamer gedreven. Wat moet zij hebben gevoeld.

Lydia schreef onder de naam Lydia Chagoll de boeken: ‘Buigen in Jappenkampen’ - ‘Hirohito, keizer van Japan, een vergeten oorlogsmisdadiger?’ - ‘Zigeuners. Sinti en Roma onder het hakenkruis.’- ‘In naam van de Führer’. 

Haar boeken en de DVD zijn te bestellen via:bcocdinfo@telenet.be

Interview: Ellen Lock, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak september 2016.