‘Mijn grootvader Wertheim werkte voor een Amsterdamse levensverzekeraar en werd naar Sint-Petersburg uitgezonden in 1906. Mijn vader, Wim Wertheim, werd daar geboren op 16 november 1907. Hij en zijn oudere broer Hans (1905) blonken al op jonge leeftijd uit in schaken en pianospelen. In de zomer van 1918, na de moord op de Russische tsaar Nicolaas II, vluchtten mijn grootouders vanwege de chaos tijdens de Russische revolutie naar Katwijk in Nederland. Toen pas hoorden mijn vader en zijn broer dat ze Joods waren, omdat de naam Wertheim in Nederland herkend zou worden als Joods. In 1929 kreeg mijn grootvader werk in Berlijn. Zodra in 1933 Hitler aan de macht kwam, raakte mijn grootvader zijn baan kwijt.’

‘In 1939 waren de Pools-Joodse violist Szymon Goldberg en de Hongaars-Joodse pianiste Lili Kraus op wereldtournee in Nederlands-Indië. Vanwege het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in mei 1940 konden zij niet terugkeren naar Europa. Mijn ouders ontmoetten Szymon Goldberg bij concerten in Batavia. Die wilde mij tot mijn grote vreugde wel vioolles geven. Vanwege de Japanse oorlogsdreiging in Azië meldde mijn vader zich als soldaat bij de Stadswacht in Batavia. Dankzij de broederplicht hoefde hij niet in militaire dienst, want Hans had al gediend. Op 7 december 1941 viel Japan de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor aan. Daarop verklaarde de Nederlandse regering vanuit Londen Japan de oorlog. Uit angst voor Japanse bombardementen en een mogelijke volksopstand verhuisde mijn moeder met ons naar een vriendin die op een theeonderneming woonde, veilig in de bergen.

Op 1 maart 1942 begon de Japanse inval op Java. We waren bang voor Japanse bommenwerpers. Na de Nederlandse capitulatie op 8 maart 1942 besloot mijn moeder terug te gaan naar Batavia. De terugtocht naar huis was griezelig, omdat er een brug was gebombardeerd. Op de rug van een Javaan werden we om beurten een rivier overgebracht. Direct na de Nederlandse capitulatie is vader in Batavia door Japanse soldaten als krijgsgevangene opgepakt. Op 13 maart 1942 werd hij overgebracht naar de Glodok-gevangenis in Batavia. Mijn moeder bracht hem samen met ons nog een aantal keer een rantang (een voedseldrager) met verschillende bakjes eten, maar we mochten hem niet zien. Halfjaarlijks schreven mijn ouders elkaar een gecensureerde briefkaart. De man van onze baboe had een hoge functie bij de Javaanse politie, vandaar dat moeder waarschijnlijk nog geen oproep kreeg voor de Japanse internering. Er was geen school meer, dus moeder gaf ons thuis lees- en rekenles.’

‘Op 21 januari 1944 moest mijn moeder zich met haar kinderen bij het Japanse vrouwenkamp in de Europese wijk ‘Kramat’ in Batavia melden, want buiten de kampen werd het te onveilig. De Japanners wakkerden de haat tegen de kolonialen aan. Voordat we vertrokken bracht moeder haar naaimachine in de kampong bij onze kokkie. Ze nam naast extra kleding ons fotoalbum mee, maar ook schriftjes, tekenpapier en kleurpotloden. Gelukkig mocht ik mijn viool meenemen en mijn mooiste kinderboek ‘Het circuskind’ over een circusmeisje dat wil paardrijden en vioolspelen. Mijn Disney-kabouter ‘Grumpy’ nam ik als beschermengel mee naar het kamp. De verfdoos van mijn broer werd meteen bij de kampingang door een Japanse soldaat afgepakt.

Kamp Kramat had een hoge gevlochten bamboe omheining met prikkeldraad. We kregen een kamer toegewezen in een huis op de Nieuwe Laan 11A, die we deelden met een ander gezin. Mijn moeder tekende voor ons ter afleiding een prachtig ganzenbordspel met de ons bekende kampvoorzieningen, zoals de kampwaterput. Vanuit ons kamp kon ik onder het prikkeldraad doorkruipen naar mijn vioolleraar Szymon Goldberg voor lessen in het aangrenzende mannen- en vrouwenkamp. Bij mijn eerste poging werd ik betrapt door een Japanse bewaker. Hij nam me mee naar het poortwachtershuis. Er speelde een Japanner met één vinger een melodie op de piano en ik moest dit liedje naspelen op mijn viool. De Japanners vonden dit zo leuk, dat ze mij voortaan dagelijks onder het prikkeldraad lieten doorgaan.’

‘Moeder werkte in de schoonmaakploeg van de kamptoiletten, waarbij ze met haar benen in het riool stond. Daardoor kreeg ze ernstige zweren. Als moeder corvee had of ziek was bleven we bij haar vriendin Bep Rietveld, een dochter van kunstenaar Gerrit Rietveld. Mijn zusje en ik ontdekten een gat in de kampomheining, waardoor we gras, een grote boom en een wit gebouw zagen. Op een dag hoorden we geschreeuw achter de omheining. We zagen door het gat hoe een Javaan aan zijn armen was vastgebonden aan de boom. Hij werd gemarteld met stokslagen en ze duwden brandende sigaretten uit op zijn huid.

De vrouwen dachten dat de man opium had gestolen uit het witte gebouw. ’s Nachts klom Tante Bep Rietveld, met een ladder over de omheining en gaf de Javaan water. Hij zei: “Pas op mevrouw, ga maar gauw terug voor uw eigen veiligheid!” Voor ons was Tante Bep een heldin. Veel vrouwen vonden dat zij ons in gevaar had gebracht en waren bang voor represailles. Ze begrepen niet dat Tante Bep deze man juist zo goed had geholpen. Ze tekende voor de moeders - in ruil voor eten - met pastelkrijt jongens van 10 jaar en ouder die naar het mannenkamp moesten. Ze tekende ook de zieken en doden. Voor moeder portretteerde ze ons en op die pasteltekening van mij schreef ze: ‘Marijke met viool’.’

‘In september 1944 kwam er een Japans bevel voor alle kampkommandanten in West-Java: ‘Alle kampbewoners die ook maar één druppel Joods bloed hadden, moesten zich melden.’ Mijn niet-Joodse moeder kwam voor een moeilijke keuze te staan. Mijn vader was Joods, mijn moeder niet. Mijn moeder besloot zich toch als Joodse te melden, uit angst anders van haar kinderen gescheiden te worden. Onze achternaam ‘Wertheim’ stond in Nederland bekend als Joods, dus iemand zou ons kunnen verraden. En wat als vader zich wel had gemeld, dan zou het toch uitkomen.

Op 28 december 1944 werden alle Europese Joden en de Iraakse Joden per trein overgebracht naar het station Tangerang, op 20 kilometer ten westen van Batavia. Moeder was erg ziek en werd op een brancard naar de vrachtwagen gebracht om met de zieken naar Tangerang te worden vervoerd. Een vriendin van moeder hielp onze spullen verplaatsen in een kar. Bovenop lagen onze tekeningen, moeders kampdagboeken over de kinderen en de pasteltekeningen. Voor de ogen van haar vriendin verscheurde een Japanse bewaker moeders kampdagboeken. Wij drieën liepen vanaf het station Tangerang naar het kamp en voelden ons moederziel alleen. Onderweg droeg een Japanse soldaat mijn viool en ik was bang dat ik die niet meer zou terugkrijgen. Gelukkig gaf hij hem bij aankomst terug. Intussen was moeder al naar het kamphospitaal gebracht vanwege de wondroos aan haar benen. Wij, kinderen, werden er door Tante Riek Abbas opgevangen.’

‘Kamp Tangerang was voor de oorlog een oude jeugdgevangenis en voor onze komst een krijgsgevangenenkamp geweest. Het was er erg vies en er was steeds minder te eten. In het midden was de appelplaats, waar we elke dag werden geteld. We moesten diep buigen en urenlang in de hete zon staan. Onze bevriende Hongaars-Joodse pianiste Lili Kraus was hier ook en ze moest optreden voor de Japanners. Er zaten vrouwen uit groepen die door de Japanners ‘gevaarlijk’ werden geacht, zoals vrouwen van vrijmetselaars en van hoge functionarissen uit Amerika en Engeland.

In aparte barakken zaten de Europese Joden en de Iraakse Joden. De Iraakse Joden waren in 1940-1941 naar Indië gevlucht omdat hun regeringsleider nazigezind was en Joden liet vervolgen. Vreemd genoeg voelden wij Europese Joden ons toch ook beter dan de Iraakse Joden. Zo deden we zelf ook mee aan de discriminatie in het kamp. Ze waren niet te verstaan en daarom was er weinig contact. Tijdens ons corvee in de moestuin, zei een niet-Joods meisje: “Laat die Jodengrieten de vloer maar schoonmaken!” Mijn zus en ik vonden het heel erg dat we zo gediscrimineerd werden en de stomste klus kregen. Mijn moeder nam het voor ons op, met als gevolg dat we helemaal niet meer met niet-Joden werkten. Mijn broer Hugo werd ernstig ziek van malaria tropica. Hij wilde niet meer eten, kreeg hoge koorts en werd overgebracht naar het kamphospitaal. We waren erg ongerust. Mijn moeder ruilde haar trouwring bij een Japanse arts in ruil voor kinine, dat malariaparasieten in het bloed doodt. Gelukkig herstelde hij daardoor spoedig.’

‘Na de Japanse capitulatie op 15 augustus 1945 en het uitroepen van de Republiek Indonesië op 17 augustus 1945 moesten wij nog een maand in het kamp blijven. De Japanners beschermden ons nu tegen de Indonesische vrijheidsstrijders. Op 17 oktober 1945 kwam mijn vader ons uit kamp Adek ophalen. Hij droeg een korte broek en was ontzettend mager. We waren dolblij om hem weer te zien. Hij vertelde over zijn gevangenschap in de Japanse gevangenissen Glodok, Struiswijk en Soekamiskin. Op 14 december 1943 moest hij naar een isoleercel in Poerwokerto. Vervolgens zat hij in de kampen Tjimahi en Baros. Op 30 augustus 1945 liepen mijn vader en een vriend weg uit Baros bij Bandoeng. In Batavia meldden ze zich bij de Brits-Indische legerleiding om het functioneren van het Rode Kruis te verbeteren. Via zijn contacten bij het Rode Kruis vond vader ons terug in kamp Adek. Hij vond een tijdelijk huis aan de Javaweg in Batavia, waar we twee maanden met een andere familie woonden. ’s Nachts werd er op ons huis geschoten door Indonesische vrijheidsstrijders. Mijn broer bewaarde de lege kogelhulzen in een luciferdoosje.

Mijn moeder wilde graag zo snel mogelijk naar Nederland, omdat haar moeder ernstig ziek was. Op 19 februari 1946 landde ons vliegtuig op Schiphol. Moeders nicht ving ons op aan de Oude Singel in Leiden. Mijn zus en ik gingen er naar de overbruggings-hbs. In mei 1947 verhuisden wij naar Amsterdam, waar mijn zus en ik naar het Montessori Lyceum gingen. De violist Oskar Back vroeg me naar het conservatorium te komen. In 1959 trouwde ik met vaders Chinese student-assistent The Siauw Giap, die vaak bij ons kwam. Ik speelde bij verschillende orkesten tot ik onze zoon Wim kreeg in 1963. Later werd ik vioollerares.

Mijn moeder heeft ons altijd aangespoord om te tekenen wat er gebeurde in het kamp. Zij wilde dat wij ons verhaal zouden vertellen, zodat bevolkingsgroepen niet weer worden gediscrimineerd. Zodra je de ander als minderwaardig ziet, gaat het mis! Doordat zij zelf de Japanse onderdrukking en discriminatie hadden ervaren, wilden mijn ouders anderen niet hetzelfde aandoen.’