‘In september 1943 moest mijn moeder zich met haar dochters melden bij het Japanse vrouwenkamp Tjideng. Ik nam alleen een kartonnen doosje mee met wat kleine dingen, die ik wilde bewaren. Dit kamp lag ten westen van het centrum van Batavia naast de Tjideng-rivier. Het bestond uit een bewaakte woonwijk waar in het begin zo’n 2.500 vrouwen en kinderen gevangen zaten. Het werd ommuurd met een hoge bamboerieten afrastering. Voor welgestelde Europese vrouwen was het flink omschakelen om hier te leven zonder man en personeel. Het was heel triest om vlak voor de kampingang een groot pianokerkhof met handkarren vol Steinway’s kapot te zien gaan in de regen en de zon, waardoor de snaren sprongen van het kromtrekkende hout. Er was nog maar één vleugel toegestaan in een galerij, waarop we konden spelen. 

We kregen een halve slaapkamer toegewezen in een villa in de Laan Trivelli. Moeder hing lakens op voor onze privacy. In het begin deelden we het huis met 40 vrouwen en kinderen, later met 56. Mijn moeder kookte buiten op houtskool. Van overrijpe kokosnoten maakte ze zoete bakolie voor alle vrouwen. Dagelijks moest ik als corvee de groentetuin van de Japanners water geven. Ook haalde ik voor het hele huis brood op met een kruiwagen. Daarnaast verzamelde ik boomhars voor de grote jongens die vliegergevechten hielden met de buitenkampkinderen achter de hoge kampomheining. Met mijn hars konden zij kleine stukjes glas aan het vliegertouw lijmen om de touwen van onze tegenstanders door te snijden.’

‘Driemaal per dag moesten we op de binnenplaats op appèl staan om geteld te worden. Je stond op een vaste plek in de rij en je moest allemaal tegelijk buigen. De bewakers raakten steeds de tel kwijt en begonnen dan opnieuw. De Japanners straften vrijwel alleen de vrouwen. Als een kind in hun ogen ongehoorzaam was, dan werd de moeder daarvoor gestraft. Je liet het dus wel uit je hoofd om je moeder in gevaar te brengen. In het begin hadden de vrouwen nog honden bij zich, maar als straf werden de honden gedood en in een boom gehangen. Wij werden gedwongen hiernaar te kijken. Toen ik mijn ogen dichtkneep werd ik geslagen. Er werden steeds meer vrouwen naar Tjideng gebracht, maar als gevolg daarvan werden onze porties sagopap, brood en rijstmeel steeds kleiner. In april 1944 kwam er een wrede kampcommandant, Kenichi Sonei, die de zieken op appèl liet staan en ons ook ’s nachts liet aantreden. Voor straf gaf hij ons nog minder of geen eten. Er ontstonden vele ruzies over ongelijke porties. Als er honger is, dan is het ieder voor zich. Terwijl wij honger leden, liet hij zijn twee herdershonden gebakken vlees voeren door zijn kok. Op den duur aten we slakken en alles wat je te pakken kon krijgen om genoeg eiwitten binnen te krijgen. Er overleden steeds meer vrouwen van de honger en aan besmettelijke ziekten. In het kamp klonk vaker getimmer aan doodskisten. Ik trapte een keer met mijn blote voeten in een spijker en kreeg bloedvergiftiging. In de ziekenbarak maakte een verpleegster de wond goed schoon, maar toch kreeg ik hoge koorts.’

‘Op 27 december 1944 moesten alle Joodse vrouwen en partners van Joden zich melden bij de kampleiding. Mijn Joodse moeder kreeg te horen dat we moesten vertrekken. Onder Japanse bewaking liepen we in de hitte vanuit kamp Tjideng naar het station. De trein was geblindeerd, stond steeds stil en het was er ondragelijk benauwd. Aan boord was geen water, geen eten en geen toilet, dus mensen plasten over elkaars voeten. Tangerang lag op circa 28 kilometer spoorafstand ten westen van Batavia. Uiteindelijk liepen we in een lange rij van het station naar het kamp. Het was zo heet en we waren zo verzwakt, dat er naast mij een meisje op de grond viel. Een Japanse soldaat schreeuwde dat ik moest doorlopen. Later hoorde ik dat ze aan een zonnesteek was overleden. 

Met ongeveer tachtig vrouwen en kinderen deelden we een Joodse barak. Er waren stapelbedden en ik sliep in het bovenste bed. Kamp Tangerang was voor de oorlog een jeugdgevangenis en voor onze komst was het een krijgsgevangenenkamp geweest. De open latrines waren vreselijk vies. Overal zaten wandluizen waardoor je werd gebeten en dit jeukte ontzettend. Allerlei besmettelijke ziekten werden met zoveel opeengepakte mensen snel verspreid. Mijn zusje moest steeds hoesten en bleek na onderzoek van een kamparts kinkhoest te hebben. Daarom werden we in de barak afgezonderd van de anderen. Ik kreeg daar drie keer malaria. Het geven van onderwijs was streng verboden, maar een Hongaars-Joodse oude dame leerde me borduren.’

‘Vlak voor het einde van de oorlog kreeg ik geelzucht. Ik wilde niets meer eten en werd apathisch. Mijn tante roosterde stukjes brood met kokosolie, zodat ik toch wat vet binnenkreeg om aan te sterken. Na ernstige koortsaanvallen van geelzucht werd ik in quarantaine geplaatst. Mijn lichaam trilde zo van de koorts dat de hele brits ervan schudde. Een West-Indische verpleegster gaf mij elke dag een vitamine D-druppel. Volgens mijn moeder is dat voor mij levensreddend geweest. De oorlog had niet langer moeten duren, want er stierven vele vrouwen en kinderen van de honger en aan ziekten.

In augustus 1945 ging er door het kamp het gerucht dat Japan was verslagen. Tijdens het eten merkten we een grote verandering, want opeens kregen we een grotere portie rijst. Een dag later, op 22 augustus 1945, bevestigde het Nederlandse kamphoofd dat de oorlog was afgelopen en Japan al had gecapituleerd op 15 augustus 1945. Vreemd genoeg beschermden de Japanse soldaten ons vanaf dat moment tegen de Indonesische vrijheidsstrijders die het op ons voorzien hadden. Je kon wel door de poort naar buiten, maar het was veiliger om dit niet te doen. Een Hollands meisje ging toch naar een pasar en werd aangevallen. Zij kwam terug met ernstige snijwonden op haar polsen.’

‘Niet lang daarna vond mijn vader ons terug in kamp Adek. Na tweeënhalfjaar zonder hem, moest ik wennen aan vader en aan al zijn verbeterpunten voor ons. Er werd steeds meer eten aangevoerd. Ik werd nu ordonnans en in die rol bracht ik berichten rond in het kamp. Als gezin bleven we er voor onze veiligheid nog drie maanden en we sliepen met onze matrassen op de badhokvloer. Daarna kregen we een huis aan de Telok Betongweg in Batavia. In 1947 vertrokken we met de ms Oranje, een luxe passagiersschip met zwembaden aan boord, naar Nederland. In Port Saïd kregen we winterkleding uitgereikt. Ik kreeg lange wollen kousen en jarretels om ze aan vast te maken, wanten en zelfs een winterjas. 

In februari 1947 kwamen we aan in IJmuiden en daar lag een dikke laag sneeuw, ook dat was even wennen. We werden opgevangen in Hilversum in een Indisch pension. Het was daar vervelend, want wij mochten er als kinderen geen vin verroeren. Ik kon goed leren en mocht naar het gymnasium in Hilversum. In de zomer van 1948 werd ik via de Deense hulporganisatie Red Barnet - Red het kind - naar het Deense eiland Bornholm gestuurd om aan te sterken. Daar werd ik goed verzorgd door een aardige politieagent en zijn vrouw en dochter met wie ik zeker nog tien jaar in het Deens heb geschreven. Na drie maanden op dit mooie eiland was ik opgeknapt en werd ik per boot en trein naar mijn ouders in Nederland gebracht.’

‘Op 15 augustus zijn mijn man en ik altijd samen bij de herdenking bij het Indisch monument in Bilthoven. Een paar jaar geleden mocht ik daar mijn verhaal vertellen. Mijn man heeft de nazi-kampen Westerbork en Bergen-Belsen overleefd. We spraken in het begin van onze relatie nooit over de oorlog. Onze oorlogsverhalen waren ook niet met elkaar te vergelijken. Je was met je werk of je kinderen bezig en je keek naar de toekomst. Soms doen dingen eraan denken, we houden allebei niet van mensenmassa’s en ik kan bijvoorbeeld nauwelijks eten weggooien. 

Al mijn grootouders zijn een natuurlijke dood gestorven in de oorlog, maar vele Joodse ooms en tantes zijn gedeporteerd naar vernietigingskampen. Pas later kreeg ik via mijn moeder de brieven en het dagboek van mijn oma Marianne uit haar onderduikperiode te lezen. In 1945 is ze heel eenzaam tijdens de onderduik op een zolder in Zeist gestorven en door het verzet begraven. Het gemeentearchief gaf ons deze helderheid over haar laatste rustplaats.’

Interview: Ellen Lock, September-editie 2022, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak.