Spreker bij de Nooit Meer Auschwitz-Lezing 2025
Mensenrechtenadvocate Oleksandra Matviichuk, winnares Nobelprijs voor de Vrede
Jaarlijks wordt de Nooit meer Auschwitz-Lezing georganiseerd door het Nederlands Auschwitz Comité, het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust-, en Genocidestudies en de Sociale Verzekeringsbank. Hierbij wordt een prominente spreker (of organisatie) uitgenodigd die zich bijzonder inzet voor de strijd tegen antisemitisme, racisme en discriminatie.
Op 14 mei 2025 zal de Oekraïense Oleksandra Matviichuk deze lezing houden in het Wereldmuseum in Amsterdam. In 2007 richtte zij het Centrum voor Burgerlijke Vrijheden op met het doel de Oekraïense regering onder druk te zetten om het land democratischer te maken. Ze is niet alleen campagnevoerder voor democratische hervormingen in haar land, maar ook in 57 landen in de veiligheidsregio van de OVSE, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, die ook actief is in Noord-Amerika en Centraal-Azië.
In 2022 kreeg haar organisatie Centrum voor Burgerlijke Vrijheden de Nobelprijs voor de Vrede, samen met de Russische mensenrechtenorganisatie Memorial en de Wit-Russische activist Ales Bialiatski. Zij promoten alle drie het recht om machthebbers te bekritiseren en om de fundamentele rechten van burgers te beschermen.
Oleksandra Matviichuk zal na het uitspreken van de lezing namens het Centrum voor Burgerlijke Vrijheden de Annetje Fels-Kupferschmidt onderscheiding ontvangen. Deze onderscheiding is ingesteld ter nagedachtenis aan de erevoorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité (1914-2001). Ter introductie van haar Engelstalige lezing vindt u hier alvast een interview met haar.
Wij verlangen naar een vrede zonder bezetting!
De Oekraïense mensenrechtenadvocate Oleksandra Matviichuk ziet uit naar het einde van de oorlog.
De Oekraïense mensenrechtenadvocate Oleksandra Matviichuk (1983) leidt vanuit Kyiv het Centrum voor Burgerlijke Vrijheden. Dit centrum werkt aan wettelijke hervormingen, houdt toezicht op rechten handhavende instellingen en op de rechtsmacht, organiseert onderwijsinitiatieven en implementeert internationale solidariteitsprogramma’s.
Als advocate doet zij grondig onderzoek naar het bewijsmateriaal bij rechtszaken over misdaden tegen de menselijkheid. Zij verzamelt bewijsmateriaal van deze misdaden en doet onderzoek waarbij zij elk detail vastlegt.
Sinds het begin van de grootschalige oorlog met Rusland op 24 februari 2022 worden overal in Oekraïne, dankzij uitgebreide netwerken van mensenrechtenadvocaten en vrijwilligers, de misdaden van de Russische soldaten tegen de Oekraïense bevolking vastgelegd en bewaard in een digitaal archief. Met dit bewijsmateriaal willen zij de Russische oorlogsmisdadigers berechten.
Dappere mensen die hun mond open durfden te doen
Wie inspireerde u om mensenrechtenadvocate te worden?
‘Als kind ontmoette ik op mijn school uitgenodigde Sovjet-dissidenten. Opeens verkeerde ik in een kring van mensen uit mijn geschiedenisboeken. Ontzettend dappere mensen die hun mond durfden te openen tegen het Sovjetregime. Ze waren onderdrukt en gemarteld in strafgevangenissen en ondervraagd en beschuldigd in strafzaken. Vele dissidenten zijn daarbij vermoord of gevangen gezet, anderen werden onderworpen aan psychologische behandeling en gemarteld, maar ze gaven niet op. Ik was zo geïnspireerd door hen dat ik besloot om rechten te gaan studeren en om deze strijd voor vrijheid en voor menselijke waardigheid te continueren.’
Voor welke doelen zet u zich op dit moment in uw werk in?
‘Ik ben een mensenrechtenadvocate, ik pas de wet toe en verdedig al vele jaren mensen en mensenrechten. Maar nu begeef ik me op een terrein waar de wet niet werkt, want Russische strijdkrachten bombarderen opzettelijk kerken, scholen, musea en ziekenhuizen. Ze stoppen mensen in concentratiekampen. Ze brengen kinderen onder dwang naar Rusland om hen als Russen op te voeden. Ze verbieden onze Oekraïense cultuur en taal in het onderwijs. Ze ontvoeren, bestelen, verkrachten en vermoorden burgers in de bezette gebieden, maar de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties kan dit niet stoppen. Deze oorlog maakt nummers van vermoorde mensen en wij proberen deze mensen hun namen terug te geven. We documenteren van elke oorlogssituatie alle gepleegde misdaden die we kunnen vinden tot in het kleinste dorp. We hebben in onze database 81.000 oorlogssituaties met misdaden gedocumenteerd, want mensen zijn geen nummers.’
Documentatie voor rechtvaardigheid
Hoe kunt u dit grote oorlogsarchief aanleggen?
‘We doen dit niet alleen met ons Centrum voor Burgerlijke Vrijheden, maar met verschillende regionale organisaties en vrijwilligers. We verzamelen materiaal van de misdaden. We waren de eerste mensenrechtenorganisatie die sinds de Russische invallen 2014 groepen vrijwilligers stuurde om oorlogsmisdaden vast te leggen. We leggen het bewijsmateriaal van mensenrechtenschendingen vast in een digitaal archief. Voorheen was er altijd sprake van een corrupte, door Rusland gesteunde autoritaire regering in Oekraïne. Pas sinds 11 jaar kunnen we werken aan democratische instellingen in ons land. Ons werk wordt door internationale donoren gesteund, die mensenrechten en vrijheid respecteren.’
Bent u niet bang dat de Russen uw digitale archief hacken?
‘Dat kunnen ze zeker. Ik ben niet bang, want we zijn elke dag in gevaar en je kunt niet elke dag in angst leven. Ik woon in Kyiv en mijn stad wordt elke dag gebombardeerd door Rusland met wapens die afkomstig zijn uit Rusland, Noord-Korea en Iran. Het online bewijsmateriaal wordt niet bewaard in Oekraïne. We hanteren strenge veiligheidsmaatregelen, want het gaat om gevoelige informatie. Er is een gedeelde databank, waar iedereen wel informatie aan kan toevoegen, maar die alleen door betrokkenen bij een rechtszaak mag worden geraadpleegd. We beschermen de informatie en controleren iedereen die informatie aanlevert.’
Waarom wil Poetin het Oekraïense volk en de cultuur vernietigen?
‘Poetin begon deze oorlog om ons gehele land te bezetten en onze cultuur te vernietigen. Hij droomt van het herstel van een groot Russisch Rijk. Hij wil ons opheffen als natie. Poetin beweert graag dat ons grondgebied behoort aan het Russische volk, maar wij hebben een eigen Oekraïense natie met een eigen taal en cultuur. Tijdens het Sovjetregime was er ook slechts één cultuur toegestaan en werden mensen in alle Sovjetrepublieken onderdrukt en gedwongen om alleen Russisch te spreken. De tweede reden waarom Russen dit doen, is omdat ze nooit gestraft zijn. Voor het leiden van de Sovjet Goelags, de strafkampen, is nooit iemand veroordeeld.
Voor Poetin was de ergste dag in de vorige eeuw dat het voormalige Oostblok ineenstortte. Rusland heeft vreselijke misdaden gepleegd in Georgië, Moldavië, Syrië en Mali. Ook daar zijn ze nooit voor gestraft. Ze laten openlijk hun oorlogsmisdaden in Oekraïne zien, omdat ze al tientallen jaren onschendbaarheid genieten. Nu willen wij deze cirkel van onschendbaarheid doorbreken. Daarom verzamelen we dit bewijsmateriaal voor gerechtigheid. Wij vechten niet alleen voor gerechtigheid in Oekraïne, maar ook voor gerechtigheid in andere landen. En we proberen met ons werk ook een Russische aanval op een volgende natie te voorkomen.’
Nadat vlucht MH17 op 17 juli 2014 boven Oekraïne werd neergeschoten door een raket, raakte Nederland plotseling ook bij de oorlog in Oekraïne betrokken. Van de in totaal 298 inzittenden, kwamen 196 Nederlandse passagiers om het leven. Herinnert u zich deze vliegramp?
‘Laat me allereerst het Nederlandse volk condoleren met dit onbeschrijfelijke verlies. Ja, die verschrikkelijke beelden raakten me tot tranen toe. Het speelgoed van de kinderen lag op het veld tussen de brokstukken. We voelden bij het zien van deze tragedie enorm met jullie mee, juist omdat wij dagelijks met die raketten en bombardementen te maken hadden. Het onderzoekscollectief Bellingcat ontdekte via foto’s van buurtbewoners op sociale media dat het een Russische raketwerper was geweest. Poetin bleef deze oorlogsmisdaad altijd ontkennen.’
Hoe ziet u de rol van het Internationaal Strafhof bij het berechten van oorlogsmisdadigers?
‘Het werk van het Internationaal Strafhof is ontzettend belangrijk. Twee jaar geleden heeft dit Strafhof een arrestatiebevel uitgevaardigd tegen Vladimir Poetin en de Russische commissaris voor kinderrechten Maria Lvova-Belova. Zij worden beschuldigd van de deportatie van kinderen uit de bezette gebieden in Oekraïne naar Rusland.
Pas na de Tweede Wereldoorlog kwam er voor het eerst in de geschiedenis een Internationaal Strafhof, dit was het door de winnaars opgerichte Neurenberg-Tribunaal in Duitsland. Ik vind dat wij staten en hun leiders eerder verantwoordelijk moeten kunnen houden en kunnen berechten voor de oorlogsmisdaden, die zij op dat moment laten uitvoeren. Het internationaal oorlogstribunaal mag niet alleen voorbehouden zijn aan winnaars. De vele oorlogsmisdaden waarvoor wij al dat bewijsmateriaal verzamelen, zijn onder de verantwoordelijkheid van Poetin en de zijnen gebeurd.
Om oorlogen in de toekomst te voorkomen, moeten we de staten en opdrachtgevers van oorlogsmisdaden verantwoordelijk kunnen houden en kunnen berechten. We leven in een nieuwe eeuw, met andere oorlogssituaties en andere mogelijkheden. Daarom pleit ik voor een speciaal Internationaal Tribunaal om de misdaad van agressie te berechten, waarbij het niet verplicht is om de oorlogsmisdadiger pas te kunnen berechten als deze ook fysiek aanwezig is. Op dit moment werkt het Internationaal Tribunaal in Den Haag aan plannen om ook oorlogsmisdadigers te kunnen berechten die niet fysiek aanwezig zijn, een zogeheten ‘tribunaal in absentia’.’
Waarom is Poetin zo bang voor vrijheid?
‘Poetin is niet bang voor de NATO. Hij is bang voor de vrijheid, omdat hij vreest dat zijn eigen volk van vrijheid gaat dromen. Hij is bang voor het democratische succes van zijn buurland Oekraïne. Autocratische regimes zien mensen als objecten die gecontroleerd moeten worden. Ze verbieden hen rechten en vrijheid. Ook democratieën zijn niet altijd ideaal, maar ze beschouwen mensen, hun leven en hun vrijheid als het hoogste goed. Poetin wil absoluut niet dat de Russische bevolking ook vrij wil zijn. Hij wil alleen heersen en zal zijn grondgebied verder willen uitbreiden. En dus startte Poetin deze grootschalige oorlog.’
Elke dag vechten voor vrijheid
Wat is het verschil in mentaliteit van overlevenden van de Tweede Wereldoorlog en de jongere generaties?
‘De generatie die de Tweede Wereldoorlog aan den lijve heeft ondervonden, heeft gestreden voor vrijheid. De huidige jongeren hebben die vrijheid cadeau gekregen en beschouwen die even vanzelfsprekend als de zuurstof die ze inademen. Ze worden consumenten van de democratie. Ze denken dat er geen noodzaak is om te vechten voor hun vrijheid, zoals hun ouders en grootouders deden. Ze zien onze Oekraïense oorlog als iets dat ver van hun bed gebeurt. In welvarende democratische landen zie ik dat de vrijheid voor lief wordt genomen, omdat mensen de waarde van mensenrechten - van deze essentiële zuurstof - niet begrijpen. Ze wisselen hun vrijheid net zo makkelijk in voor iets anders. Ze laten zich gewillig meevoeren door populisten en zich verleiden door beloftes van economische vooruitgang of voor hun eigen comfort. Het probleem is dat vrijheid erg broos is. Het is zo belangrijk dat je je eigen keuzes mag maken in alle vrijheid. Dat merk je pas als dit niet meer mogelijk is. Wij moeten elke dag - letterlijk vanuit onze schuilkelders - vechten voor onze vrijheid.’
Vindt u dat het Westen te lang heeft weggekeken van de oorlog in Oekraïne?
‘Voor een lange tijd sloot het Westen de ogen hiervoor. In 2014 opereerde het Russische leger openlijk op de Krim en startte de hybride oorlog in de Donbas. In de zomer van 2014 werd Rusland aangesproken door het Internationaal Gerechtshof op de strijd in de Donbas. Vanaf het begin van de oorlog loog Rusland over de oorlogsmisdaden, evenals over het neerhalen van de MH17. Dit was niet alleen een militaire oorlog, maar ook een informatieoorlog.
Rusland investeerde veel geld in propaganda en het verspreiden van nepnieuws om de oorlogsmisdaden te ontkennen. Rusland onderdrukte de eigen burgerbevolking stap voor stap. De Russen konden doen wat ze wilden. Na de inname van de Krim bleven de wereldleiders Poetin de hand schudden en Russisch olie en gas kopen. Er werden gasleidingen naar Berlijn aangelegd, waarvan het Westen afhankelijk is. Het uitblijven van een Westerse reactie was een aanmoediging voor Poetins verdere gebiedsuitbreiding in Oekraïne.’
Wat vindt u van de vredesbesprekingen van uw president Volodymyr Zelenski met de Amerikaanse president Donald Trump?
‘Poetin is deze grootschalige oorlog niet begonnen om nog een deel van Oekraïne te veroveren. Hij begon deze oorlog om heel Oekraïne te bezetten en om verder te gaan. Hij droomt van een gedwongen herstel van het Russische Rijk. En ondanks de grote verliezen van mensenlevens, geeft hij zijn droom niet op. Dat is waarom de ‘vrede door kracht’-benadering van Trump veiligheidsgaranties voorschrijft. Veiligheidsgaranties zouden Oekraïne moeten beschermen voor toekomstige Russische agressie en moet voorkomen dat de oorlog zich naar andere landen verspreid.
Als mensenrechtenadvocate leg ik al 11 jaar bewijsmateriaal over de Russische bezetting vast. Als deze vredesonderhandelaars spreken van een ‘territoriale kwestie’, dan gaat het over mensen in die gebieden. Bij een bezetting gaat het nog steeds over een oorlog, waarin mensen worden onderdrukt. Ik denk dat de bezetting het menselijk lijden onzichtbaar maakt. Als je onder een Russische bezetting leeft, leef je in een grijs gebied. In bezet gebied heb je geen mogelijkheden om je rechten, je leven, je kinderen en je bezit te beschermen. Wij als Oekraïners weten maar al te goed dat een Russische bezetting onderdrukking betekent en daar willen we niet naar terug.
In de Charkiv-regio vonden we na de bevrijding bijvoorbeeld massagraven in het bos. In een van die massagraven vonden we het lichaam van een bekende Oekraïense kinderboekenschrijver, Volodymyr Vakulenko, als nummer 319. Hij weigerde zijn huis te verlaten. Waarom doden Russen een kinderboekenschrijver? Het enige antwoord is, omdat dit in bezet gebied mogelijk is. Het is geen ‘territoriale kwestie’. Het gaat om mensen; het zijn onze vrienden, familie en collega’s! Tachtig procent van de Oekraïners heeft vrienden en familie verloren in deze oorlog. Wij verlangen naar een vrede zonder bezetting.’
Solidariteit kent geen grenzen
Waarom is het belangrijk dat ‘gewone mensen’ binnen en buiten de Oekraïne solidair zijn met uw strijd voor vrijheid?
‘Op 24 februari 2022, toen Rusland Oekraïne binnenviel, hebben alle internationale hulporganisaties zich terugtrokken. ‘Gewone mensen’ bleven achter en zij begonnen buitengewone dingen te doen. In de geruïneerde steden haalden ze mensen met hun eigen handen onder het puin vandaan. De internationale gemeenschap verwachtte dat Rusland ons land in enige dagen zou innemen, maar wij gaven het niet op. En kijk, we zijn al drie jaar strijd aan het leveren. Dit is een hele inspirerende les voor vrijheidsstrijders in andere landen. Geef nooit de moed op. Ook al heb je alleen je eigen stem en je eigen standpunt, uiteindelijk kun je daarmee soms toch een groot bereik hebben en dingen ten goede veranderen.
Er zijn zo’n 7 miljoen Oekraïners gevlucht. Ondanks alle uitdagingen in het nieuwe land, blijven ze zich organiseren, ze demonstreren en sturen humanitaire hulp, zodat wij in Oekraïne kunnen overleven. Bij deze gelegenheid wil ik de Nederlanders bedanken voor hun solidariteit met de ongeveer 120.000 Oekraïense vluchtelingen die zij hebben opgevangen. In vele Europese landen zijn onze Oekraïense vluchtelingen opgenomen. Daardoor voelen wij ons gesteund. Solidariteit kent geen grenzen.’
Waarom is het belangrijk dat Oekraïense vrouwen meevechten voor vrijheid en democratie?
‘Dit is belangrijk omdat het laat zien waarvoor we vechten in deze strijd tussen Rusland en Oekraïne. In democratieën hebben vrouwen gelijke rechten, maar in autocratieën hebben vrouwen geen rechten. In Oekraïne vechten vrouwen vooraan in onze strijd voor vrijheid en democratie. Een maatschappij is altijd een afspiegeling van wat de regering wil en toelaat. In Scandinavische landen hebben mannen en vrouwen gelijke rechten. In Afghanistan hebben vrouwen niet eens meer het recht om te leren, te zingen of te spreken in de aanwezigheid van mannen. Het gaat in Oekraïne niet alleen om een oorlog tussen twee staten, maar om een oorlog tussen twee systemen, autocratie tegenover democratie. Daarom vechten wij, Oekraïense vrouwen, voor onze vrijheid en mensenrechten. Wij willen dat onze dochters nooit aan iemand hoeven te bewijzen, dat wij ook mensen zijn met gelijke rechten.’
Waarom gelooft u in solidariteit?
‘Oorlog is het ergste wat er kan gebeuren in een mensenleven. Ik zou niemand onze ervaringen toewensen. Ik begrijp daarom de mensen die lijden in andere oorlogen, ik begrijp hun strijd. Ik zou willen zeggen: Jullie zijn niet alleen, want jullie gevecht is ook ons gevecht! Deze tijd haalt ook het beste in ons naar boven qua moed en verantwoordelijkheid. We maken moeilijke keuzes, we vechten met elkaar. Juist als je mensen redt die je niet kent, komt het beste in mensen naar boven, omdat we dan inzien wat het betekent om mens te zijn. Mensen moeten elkaar steunen en solidair zijn met anderen, ook over landsgrenzen heen. Mensen moeten voor elkaars vrijheid vechten, juist als deze vrijheid anderen wordt ontzegd.’
Interview: Ellen Lock, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak Maart 2025
Reserveren Toegangsbewijzen Nooit Meer Auschwitz-Lezing 2025
Voor de Engelstalige Nooit Meer Auschwitz-Lezing door de Oekraïense Oleksandra Matviichuk op woensdag 14 mei 2025 in het Wereldmuseum in Amsterdam is een beperkt aantal toegangsbewijzen beschikbaar.
U kunt zich, zolang er plaatsen beschikbaar zijn, voor de lezing inschrijven tot 1 mei 2025 via: www.aanmelder.nl/nmalezing2025
Locatie: Wereldmuseum Amsterdam, Linnaeusstraat 2, 1092 CK Amsterdam. De zaal is open om 14.30 uur, de lezing begint om 15.00 uur en duurt tot 16.30 uur. Aansluitend is er tot 18.00 uur gelegenheid om na te praten.
Andere verhalen over de oorlog
Wilt u nog meer verhalen over de oorlog lezen?