Journalist Philip Freriks, het gezicht van het NOS Acht Uur Journaal, is ‘van’ 1944. Tijdens de strijd om de bevrijding van Groningen kwam zijn negenjarige broer om het leven op 14 april 1945. Volgens de verhalen van zijn ouders door een verdwaalde kogel. Hij heeft zijn broer dus nooit gekend, maar dat fatale moment beheerst zijn familiegeschiedenis. In zijn boek “Jantje” uit 2005 gaat hij op zoek naar de ware toedracht.

Als kind buschauffeur of zeeman. Ik las de verhalen van De Scheepsjongens van Bontekoe en die wijde wereld en woelige baren spraken me wel aan. Door puur toeval ben ik journalist geworden. Onze buurman was chef sportredactie van de plaatselijke krant. Op mijn zestiende roeide ik en hij vroeg mij geregeld om over deze sport te schrijven. Het gevolg was dat ik steeds vaker op de redactie verscheen en wat langer over mijn middelbare school deed, maar wel meteen het schrijversvak inrolde. Een redacteur van het Vrije Volk schaafde mij bij in de journalistiek en daar heb ik nu nog profijt van.

Wij kenden tot dan toe alleen de volgende geschiedenis: ‘Groningen 14 april 1945. De bevrijding was op handen. Straat voor straat werd er gevochten tussen de Duitsers en de Canadezen. Onze negenjarige broer Jan logeerde met zijn zesjarige broer Joop vanwege de Hongerwinter bij zijn opa en oma aan de Peizerweg. Plotseling werd er door een sluipschutter vanuit een benedenwoning geschoten op patrouillerende Canadezen. Na een half uur was het weer stil op straat en kwamen mensen nieuwsgierig uit hun huizen om te kijken wat er was gebeurd. Vanuit het bovenhuis keek opa met Jan uit het raam, hoewel het streng verboden was om tijdens gevechten voor de ramen te staan. De Canadese patrouille had kennelijk om versterking gevraagd, want drie kwartier na het gevecht rolde er een Canadese minitank, een zogenoemde brencarrier, de Peizerweg in. Voor het bovenhuis van opa en oma begonnen de Canadezen vanaf de minitank te schieten op alles wat bewoog. Drie kogels doorboorden het raam en Jan werd dodelijk getroffen. Hij stierf enkele minuten later in oma’s armen.’

Maar ooggetuige Van Boon vertelde ons een detail dat we niet kenden: “In de benedenwoning op nummer 33, schuin onder de bovenwoning van uw grootouders op nummer 31a, woonde een NSB-er. Die had op 14 april 1945 geschoten op de Canadese patrouille. Er was doorgegeven aan de post dat er vanaf nummer 33 geschoten was en dus kwam er drie kwartier later een wraakactie op het huis vanwaar geschoten was. Natuurlijk wisten de Canadezen op die snelrijdende brencarrier niet of er vanuit de benedenwoning of de bovenwoning was geschoten. Dus toen zij twee schaduwen voor het bovenraam zagen, van uw grootvader en uw broertje, schoten ze vanuit de rijdende minitank een salvo op de gevel en reden met grote snelheid door. Misschien vraagt u zich af waarom zij voor het raam stonden? Iedereen dacht dat het ergste voorbij was en we keken allemaal uit naar onze bevrijders. Zodra er een gevechtspauze was, ging iedereen kijken. Niemand dacht eraan dat er nog ergens een sluipschutter op onze bevrijders zou gaan schieten.”

Ja, zestig jaar later hoorden we dus dat die kogel niet was verdwaald. Er was gericht geschoten. Alleen trof het noodlot Jan, in plaats van de dader. De man van wie de vader van Piebe van Boon destijds ‘buitenzinnig van woede’ heeft gezegd: ‘Dat stuk ongeluk van een NSB-er heeft de dood van dat kind op zijn geweten.’ In Canadese logboeken van de Stichting Oorlogs- en Verzetsmateriaal Groningen las ik dat die NSB-er op 15 april 1945 is opgepakt en veroordeeld wegens collaboratie. In 1948 kwam hij vrij uit het interneringskamp Westerbork en in 1983 is hij in Stadskanaal overleden. Op 16 april 1945 is Groningen bevrijd.

Na Van Boon’s onthulling viel eindelijk alles op zijn plaats. Uiteindelijk had ik letterlijk alle feiten nodig om voor mijzelf een punt te kunnen zetten achter die hele geschiedenis. Niks verdwaalde kogel. Het was een gerichte Canadese wraakactie geweest, maar trof net het verkeerde huis. Dit laatste puzzelstukje had ik nodig om dit boek te kunnen schrijven en om het verhaal een plek te kunnen geven.

Mijn ouders hebben deze ontknoping helaas niet meer mee mogen maken. Mijn broer en zus gaven mij alle hulp bij het schrijven van dit boek, zij wisten zich ook nog het een en ander te herinneren en traden op als een ware redactie bij een uitgever. In die periode gingen mijn broer Joop en ik aan de slag met de dozen brieven die jarenlang bij hem in de kast hadden gestaan tussen oude spullen van mijn moeder. Via de briefwisseling tussen mijn grootouders en mijn ouders leerde ik Jan pas kennen. Ik kende hem natuurlijk niet als persoon, alleen als een enorm groot verdriet bij ons thuis.

Mijn moeder heeft alle brieven en tekeningen uit die oorlogsperiode bewaard. Het is heel aangrijpend om die brieven over en weer te lezen. Je proeft er goed uit dat het oorlogstijd was. Jan zou spoedig 10 jaar worden en omdat Jan en Joop vanwege de Hongerwinter bij opa en oma in Groningen logeerden en de post er vanwege de oorlog langer over deed, stuurden mijn ouders hem al weken van tevoren felicitatiebrieven. Mijn grootouders kregen zelfs alvast instructies voor zijn taart. We vonden nog een tekening waarboven hij had geschreven: ‘Als je niet om acht uur binnen bent, dan krijg je de kogel.’ In een brief las ik dat mijn ouders de avond van Jan’s dood bij vrienden in Utrecht op bezoek waren. Ze kregen het bericht dat Groningen al was bevrijd. Ze dronken een glaasje likeur op de goede afloop. Maar plotseling barstte mijn moeder in snikken uit en riep dat Jan dood was, op exact hetzelfde moment dat hij stierf zoals later bleek. Mijn vader heeft mij dit later ook nog eens bevestigd. Wij zijn een nuchtere Hollandse familie en helemaal niet bijgelovig, maar dit noodlottige incident voelde mijn moeder toch opmerkelijk scherp aan.

In mijn herinnering fietsten we elke zondag, weer of geen weer, naar het graf. Als kind raak je daar helemaal aan gewend. Voor mij was hij dan in mijn gedachten mijn oudste broer die ik nooit had gekend, de broer van altijd diezelfde paar foto’s. Aan de verse bloemen op zijn graf zie ik dat mijn zus of broer net geweest is. Hij blijft onderdeel van ons gezin en we zijn allemaal nog even trouw aan hem. Op zijn grafsteen staat 'Jan Freriks 19-5-1935 – 14-4-1945'. Wij noemen hem altijd Jantje.

Toevallig heb ik vorige week nog meegewerkt aan een reclamespotje van het Comité 4-5 mei over de betekenis van twee minuten stilte. Ik vond het altijd een heel beklemmend moment. Maar als ik in Frankrijk was, wilde ik op dat moment toch graag in Nederland zijn, omdat hier dit twee minutenmoment wel bestaat. Ik ga zelden naar herdenkingen, maar ik heb het altijd een mooie traditie gevonden. Om acht uur ben ik altijd twee minuten stil en denk dan met name aan Jan. Voor mijn familie was de bevrijding nooit een feest, maar een herinnering aan zijn dood.

Het verlies van Jan is voor ons allemaal heel bepalend in ons leven geweest. Vooral de manier waarop wij maatschappelijk en politiek in het leven stonden werd erdoor bepaald. We hebben bijvoorbeeld allemaal een grote afkeer van oorlog en geweld. Ook van alle vormen van fanatisme. Als kind heb ik nooit een speelgoedgeweer gehad. Dat was volstrekt uit den boze. Natuurlijk heb ik onze zoon ook nooit een speelgoedgeweer gegeven en hij begreep uit zichzelf dat hij daar niet om moest zeuren. Kinderen voelen meteen aan dat iets niet kan of pijn doet. Mijn moeder werd actief in de politiek en heeft zich als PvdA-gemeenteraadslid in Utrecht enorm ingezet voor de zwakkeren in de samenleving. Op haar manier wilde zij iets doen waardoor een volgende oorlog voorkomen zou kunnen worden.

Op 31 december 2009 is mijn laatste Acht Uur Journaaluitzending. Daarna komt er vast wel genoeg langs om te gaan doen, daar maak ik me geen zorgen over. Ik hoop wel te blijven schrijven. Op mijn leeftijd heb je niet meer de drang om ergens op het moment suprême te zijn of om jezelf te bewijzen. Ik heb al genoeg tussen het traangas gestaan.

Bron: Jantje, Philip Freriks, Uitgeverij Conserve, 2005, ISBN 9054292024,  pagina 68-69, pagina 82 ,  pagina 87, pagina 29. 

Interview: Ellen Lock, PUR-cliëntenblad Aanspraak, Juni 2008