‘Een week later vielen twee Kempeitai-soldaten en een tolk ons huis binnen. De Japanner schreeuwde iets onverstaanbaars, keek naar mijn vader en Philip en plaatste zijn geweer op het hoofd van mijn jongste tweejarige broertje Guus, die bij mijn moeder op schoot zat. ‘Als jullie niets zeggen, dan gaat hij eraan!’, vertaalde de tolk. Verstijfd van angst vreesden we voor zijn leven. Het bleef ijselijk stil, want vader en Philip wisten echt van niets. Het leek wel een eeuwigheid te duren voordat de Japanner zijn wapen liet zakken. Vervolgens namen ze mijn vader en broer mee naar de Lowokwaroe-gevangenis. Mijn moeder stond er alleen voor, zonder man en de oudste vier kinderen, geen personeel meer en met nog maar zes kinderen in huis. Opeens was ik de oudste zoon in huis en ik probeerde haar zoveel mogelijk te helpen. We hadden twee geiten en die gaven melk voor tien. Joseph en ik haalden bladeren voor het geitenvoer uit een afgelegen bos. Naast onze Indo-Europese wijk lag de kampong en mijn ouders hadden een aantal goede bekenden daar. Moeder kon haar gouden juwelen met hen ruilen voor eten voor ons gezin. Mijn jongere zussen hield mijn moeder vaak binnen, omdat er bij de buren Japanners waren ingekwartierd. Zij hadden het voorzien op alle jongedames in de wijk. Pas in 1944, na elf maanden te zijn verhoord en gemarteld, werden mijn zussen vrijgelaten uit de Lowokwaroe-gevangenis. Zij waren broodmager, zaten onder de blauwe plekken en waren totaal uitgeput.’

‘Na de capitulatie van Japan op 15 augustus 1945 riep Soekarno op 17 augustus de Republiek Indonesië uit. In zijn toespraak riep hij de Indonesische jongemannen op tot een gewelddadige opstand tegen de kolonisten. Daarop trokken opgehitste groepen vrijheidsstrijders gewapend met speren, bamboe roentjings genoemd, door de straten. Zij plunderden huizen en vielen totoks (Nederlanders) en Indo’s (Nederlanders met een Indo-Europese afkomst) aan. Daarom wilden mijn ouders niet in deze onveilige Indo-Europese villawijk blijven wonen. Al gauw kregen we bericht dat we onze koffers moesten pakken om voor onze veiligheid naar een republikeins kamp te gaan. We hebben alle kostbaarheden in ons huis snel ingepakt en in bewaring gesteld bij Indonesische kennissen. Mijn moeder had veel zeldzame juwelen en spullen van mijn vader gekregen, omdat hij ze als controleur als eerste kon uitzoeken en erop kon bieden in de veilinghuizen waarvan hij de overheidsinspectie deed. Ze nam ook wat juwelen mee naar het kamp als ruilmiddel voor eten. We werden met een vrachtwagen opgehaald door Indonesische soldaten en naar het republikeinse kamp ‘De Wijk’ in Malang gebracht, het voormalige Japanse vrouwenkamp. De Hollanders waren er nog maar net geëvacueerd en nu was het bestemd om de Indo-Europeanen te interneren. Het kamp was omgeven door een afrastering met prikkeldraad en bij de poort stond altijd een wacht.’

‘Er was een slechte gaarkeuken waar je dagelijks maar weinig sagopap, een waterige groentesoep en een klein handje gekookte rijst kreeg. We hadden dus altijd honger. Ter afleiding had ik mijn gitaar meegenomen en daarbij zong ik liedjes met familie en vrienden, als dit mogelijk was. De Indonesische kampbewakers droegen mij op om ‘djaga malam’ - nachtwacht - in het kamp te zijn. Bewapend met een bamboespeer met een messcherpe ijzeren punt moest ik het kamp beschermen tegen indringers. Zo kon ik zelf soms eten naar binnen smokkelen over de kampomheining in ruil voor kostbaarheden. Ik moest vooral oppassen om niet betrapt te worden door de kampbewakers. Een leeftijdgenootje, Rietje Soesman, had een geit gehoord buiten het kamp en vroeg of wij die samen konden vangen. Tijdens mijn nachtwacht zijn we door een gat onder het prikkeldraad door gekropen. Vliegensvlug doodden we de geit zodat we niet ontdekt zouden worden. Terug in het kamp verdeelden we het vlees met de buren en zo aten we een keertje stiekem saté.

Op een nacht zag ik iets bewegen onder een grote struik en ik stootte met mijn speer tussen de bladeren op een indringer. Met mijn ijzeren speerpunt had ik deze man ernstig verwond aan zijn hoofd. Ik bracht hem zo snel mogelijk naar de wachtposten, zodat die de kamparts konden inschakelen. De Indonesische kampbewakers waren kwaad op mij en als straf werd ik in een klein donker hok opgesloten totdat de Javaan weer beter was. Ze dreigden mij te doden als de man zou sterven. Ik zat daar flink over in angst en deed heel wat schietgebedjes voor een goede afloop. Tot mijn grote opluchting genas de man binnen enkele dagen en werd ik vrijgelaten. Daarna moest ik wekelijks tientallen dode gevangenen uit de republikeinse Lowokwaroe-gevangenis op een handkar naar de begraafplaats brengen en begraven. Voor een kleine tengere veertienjarige als ik was dit fysiek en emotioneel zwaar werk.’

‘In december 1945 ontstond er een Indonesische legerorganisatie die zorgde voor de repatriëring van Japanners en geallieerde krijgsgevangenen. Al gauw werd dit legeronderdeel ook ingezet voor de evacuatie van Indo-Europese vrouwen en kinderen uit de buitengebieden naar de republikeinse ‘beschermingskampen’. Ik meldde me voor deze begeleidende taak aan, omdat ik dacht daarmee iets zinvols te doen en dat ik daarbij buiten het kamp kon zijn. Maar onder leiding van gewapende Indonesische militairen moesten wij Indo-jongens als ‘begeleiders’ de Indo-vrouwen en -kinderen uit de kampongs rond Malang in de vrachtwagens evacueren en naar ons kamp ‘De Wijk’ meevoeren. Hierbij liepen wij ook het risico op aanvallen van vrijheidsstrijders. Na de eerste evacuatie voelde ik me al een medeplichtige aan hun gevangenneming. Deze Indo-vrouwen en -kinderen waren weliswaar beschermd tegen de vrijheidsstrijders, maar raakten net als ik ook hun vrijheid kwijt in ons streng bewaakte kamp. Zodra ik dit echter inzag, kon ik dit werk helaas niet meer weigeren, want bij werkweigering volgde een straf.’

‘Eind 1947 werden wij bevrijd door het Rode Kruis uit het republikeinse kamp De Wijk. Tijdens de treinreis van Malang naar Djakarta zaten wij in de overvolle geblindeerde wagons met Indo-Europese evacués. In deze trein was een vlooienplaag en vele mensen hadden last van diarree, maar er waren nauwelijks toiletten. Elke wagon werd streng bewaakt door Indonesische soldaten. Om de haverklap moesten we uitstappen om door hen te worden gefouilleerd. Zij zeiden steeds dat wij er nu aan zouden gaan. Opeens werden de wagons beschoten door vrijheidsstrijders en we konden geen kant op. Het waren zeer angstige momenten. Aangekomen in Djakarta werden we opgevangen door het Rode Kruis in het grote Minangkabau-verzamelkamp voor evacués dat bewaakt werd door het Britse leger. We werden kaalgeschoren en behandeld met wit DDT-poeder, een insectenverdelger. Na een paar weken werd ons een opvanghuis toegewezen in Soerabaja. Al gauw konden we terecht in een gezinswoning aan de Ardjoeno Boulevard. Helaas maakten we daar een inval mee van plunderende vrijheidsstrijders, die ons met speren bedreigden en alles van waarde meenamen. We stonden er even machteloos bij als alle andere getroffenen in onze straat en er was niemand om ons te beschermen. Gelukkig waren onze grotere kostbaarheden nog bij onze kampongvrienden.’

‘Pas na de oorlog in 1947 kregen wij als familie officieel bericht over de dood van mijn broer. Andries had in Engeland 49 keer gevlogen om bommen te werpen op Duitse doelen in Europa. Na zijn 50e missie zou hij tot officier worden bevorderd en met verlof mogen. Bij de Slag om Normandië is hij op 24 juni 1944 door Duits afweergeschut uit de lucht geschoten en verongelukt. Hij was toen slechts twintig jaar oud. Inmiddels was het vliegtuigwrak gevonden en was hij geïdentificeerd. Dit bericht kwam bij ons hele gezin hard aan. Zijn lichaam zou worden overgeplaatst naar een erebegraafplaats. Mijn vader kon kiezen waar het lichaam van Andries begraven zou worden: in Holland of in Indië. Vader koos voor Holland, omdat hij aanvoelde dat we toch niet meer in Indië konden blijven. In 1947 is mijn broer op de Erebegraafplaats op de Grebbeberg begraven. Iedere 4 mei eren wij hem op de Grebbeberg met de hele familie. Hij vocht voor onze vrijheid!’

Interview: Ellen Lock, September-editie 2022, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak.