‘In juni 1941 zagen mijn vriend Hennie Ebbers en ik in Almelo dat twee Duitsers op een motor met zijspan aanplakbiljetten op bomen en muren plakten met de tekst: ‘Wapens en munitie straffeloos inleveren.’ Toen zij pauzeerden in een school verwijderden wij alle aanplakbiljetten en verscheurden de posters die in de zijspan lagen. We werden door hen betrapt en zijn opgehaald door de Nederlandse politie en in Almelo verhoord. Wij bleven ontkennen. Iemand van de Sicherheitsdienst gaf ons opsluiting, maar omdat ik als 17-jarige te jong was, besloten ze dat mijn vader me moest ophalen. Mijn vriend Hennie bleef vastzitten. Een maand later volgde ons proces. We werden beschuldigd van het ontvreemden en vernietigen van Duits militair eigendom. De eis was een jaar celstraf, maar dit werd een half jaar cel voor mijn vriend. Volgens de wet was ik te jong voor celstraf, maar ik moest me een half jaar tweemaal daags melden op het politiebureau in Almelo.’

‘In juli 1943 werd de fabriek door de Engelsen gebombardeerd. Op het fabrieksterrein lagen honderden doden. Dat vergeet ik nooit meer. Ik moest de aan flarden gescheurde dode arbeiders opruimen, want de fabriek moest weer draaien. De volgende dag werkte ik met een Duitser samen, die mij meenam naar het café van zijn zwager. Toen het luchtalarm afging kropen we de cafékelder in met vele anderen. Er volgde een langdurig bombardement. Het donkere keldertje stortte in en we zaten in doodsangst in het donker. Vloeken is dan bidden hè, als alles in elkaar dondert! Telkens dacht ik: ‘Zal dit de bom zijn, die mij zal treffen?’ Toen we eenmaal de blauwe lucht weer zagen, werd ik helemaal gek van verdriet, want overal lagen lijken en alles was kapotgeschoten of stond in brand. Ik heb die hele middag rondgelopen. ’s Avonds om elf uur lag ik onder mijn paardendeken te janken. Om half vier moest ik opstaan om te werken, terwijl er zeshonderd doden in onze fabriekskelder lagen. Opnieuw kwam ik in een ruimploeg.’

‘In augustus 1943 werd ik gearresteerd. Ik was verantwoordelijk voor de zaagmachine, die ik tijdens mijn lunchpauze moest afsluiten. Bejaarden uit Hannover vroegen me om met die machine brandhout te mogen zagen. Na mijn lunch bleek de zaagmachine vastgelopen te zijn en doorgebrand bij het zagen van een spoorbiels. Ik draaide voor de schade op. Ik kreeg zes weken opsluiting in een strafkamp in Helmstedt waar we barakken moesten bouwen. We sliepen in een paardenstal en we kregen er alleen brood en soep. Ontsnappen was onmogelijk. Na zes weken zwaar fysiek werk in het strafkamp mocht ik terug naar de fabriek in Hannover, waar ik nu alles meer waardeerde.’

‘Een week later op 9 oktober 1943 was er ’s nachts een groot Engels bombardement en onze barakken verdwenen in een grote vuurzee. We sliepen een week lang in het bos. Ook zonder bewaking bleef iedereen bij het kamp, want ons werk ging door en werd geregistreerd. Ze gaven ons als nieuwe slaapplek een fabriekszolder. Ik wilde vluchten naar Nederland, maar ook mijn papieren waren verbrand. In mei 1944 trouwde mijn stiefbroer. Hij werkte bij de gemeente en diende voor mij het verzoek in voor vijf dagen verlof om bij zijn huwelijk te zijn. Ik zou de benodigde stempels krijgen van de politie, het Arbeidsbureau, het Ausländerbureau, de fabrieksleiding en mijn voorman. Ik kreeg slechts één stempel van een Duitse voorman in de fabriek. In de trein bij Rheine werd ik door de spoorwegpolitie opgepakt, omdat vier stempels ontbraken. Op het perron werd ik overgedragen aan de politie en kwam ik in Bentheim in de cel terecht. Ze schrokken daar van mijn wonden van de luizenbeten. Een uur later kreeg ik een verlofbriefje voor mijn broers huwelijk, maar ik moest er alles achterlaten, ook mijn papieren. En na vijf dagen moest ik me dan weer in Bentheim melden. Uiteraard ging ik nooit meer terug.’

‘Op 15 mei 1944 kwam ik terug in Rijssen. Als een schooier liep ik in versleten kleding huiswaarts. Onze buurman die me voorbij fietste, herkende me amper, maar lichtte mijn moeder in. Zij kwam op kousenvoeten wel honderd meter over het zandpad aangerend en we vlogen elkaar in de armen. Zij was erg ongerust geweest toen ik als vermist was opgegeven bij het eerste bombardement, maar gelukkig kreeg ze een week later bericht dat ik nog leefde. Op 20 mei 1944 kon ik bij het huwelijk van mijn broer aanwezig zijn. Om mijn thuiskomst te vieren bracht mijn vriend Egbert een flink stuk biefstuk voor me mee. Na dit vorstelijke maal moest ik onderduiken bij een oom in Nijverdal. Kort daarop kregen mijn ouders twee huiszoekingen naar mij, door de Nederlandse politie en door de Landwacht. Mijn oom vreesde dat ze ook bij hem naar mij zouden komen zoeken, dus kon ik beter gaan. Toen zijn Egbert en ik bij acht verschillende boeren ondergedoken. Hij moest onderduiken voor de Arbeitsdienst en ik had geen papieren. We hadden een prachttijd al werkend op het land.’

‘Egberts broer zat bij de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) en wij meldden ons daar ook aan. We kregen samen één pistool en een emmer munitie. Oud-militairen gaven ons de opdracht om een landwachter te doden. Dat weigerden we te doen, want dit bleek alleen om zijn kleding en wapen te gaan. Op 29 september 1944 reden Egbert en ik op de fiets toen twee Engelse bommen de spoorlijn naast de Molendijk misten en een woonwijk troffen. We doorzochten het eerste brandende huis, maar vonden niemand. In de tuin bevrijdden we een gewonde zwangere vrouw onder een perenboomtak vandaan. Ik bleef bij haar en Egbert haalde medische hulp. Daarna haalden we in de tweede woning twee dode jongetjes uit het puin. Later bleek er in de eerste woning toch een dochtertje aanwezig te zijn, dat we helaas niet konden redden. Dat heeft ons altijd dwars gezeten.’

‘Op 7 oktober 1944 om acht uur ‘s ochtends moesten alle achtergebleven mannen uit Rijssen zich melden voor dwangarbeid bij het Arbeidsbureau. De stoet vertrok te voet naar Olst voor het graven van tankgrachten. Egbert en ik zijn zonder papieren meegegaan en ‘s avonds bij een boer in het stro gaan liggen. Na een week kwam een van de dwangarbeiders me halen om in het Duits aan de Duitse uitvoerder uit Hannover duidelijk te maken dat de mannen te weinig eten kregen. Hij vroeg of ik met hem wilde meegaan met paard en wagen naar Olst om vlees en broodmeel in te slaan en dat is gelukt. Terwijl hij aan de telefoon was in zijn kantoor van de Organisation Todt, stal ik een stempel en wat Duits briefpapier. Zo kon ik ‘officiële’ vrijstellingsbrieven vervalsen en zaten er spoedig heel wat Rijssenaren alweer thuis. Alleen moest het Arbeidsbureau in Zwolle al die Rijssense dwangarbeiders ook noteren als vrijgesteld op hun daar aanwezige persoonsbewijzen. Via het verzet zou de werknemer op het Arbeidsbureau, de heer Merlyn, deze aan ons leveren. Door verraad zat de heer Merlyn tot het eind van de oorlog vast. Ik werd tijdig gewaarschuwd en ben ondergedoken, maar ik werd gezocht.’

‘In februari 1945 werd ik op straat in Zwolle gearresteerd door de Sicherheitsdienst en een nacht in een kelder vastgehouden en verhoord, maar ik zweeg. Ze namen me mee naar de IJsselbrug bij Hattem waar het Duitse afweergeschut stond. Twintig Duitse soldaten kregen te horen dat ik een misdadiger was en dat zij me moesten neerschieten als ik te dicht bij de afrastering kwam. Om elf uur ’s ochtends kwamen er twee Duitse vrachtwagens over de brug en die werden beschoten door Engelse Spitfires. In de daaropvolgende chaos ontdekte ik dat de poort open stond, ik rende hard weg en dook in de IJssel. Verderop liep ik langs de IJssel tot aan Windesheim naar een bekend onderduikadres. Al gauw dook ik weer onder in Rijssen, waar toen geen controle meer was van Landwachters of politie.’

.

‘Eenmaal thuis raakte mijn knie gewond bij een motorongeluk. In het ziekenhuis was het liefde op het eerste gezicht met zuster Alie Nijland. Hoewel ik met niets begon, zijn Alie en ik toch getrouwd. Overdag werkte ik in de textielfabriek en volgde avondscholen. Uiteindelijk ben ik bedrijfsleider geworden. We kregen drie zonen en een dochter en we hebben samen een prachtleven gehad. Jaarlijks organiseer ik mede de Dodenherdenking in Rijssen. Bij de Nationale Herdenking 4 mei 2021 mocht ik namens alle burger-oorlogsgetroffenen de krans leggen bij het Nationaal Monument op de Dam. Ik vond het een hele eer om dit te mogen doen. Voor mij persoonlijk is 4 mei ook een bijzondere gedenkdag, want mijn beste vriend, Egbert Beverdam, is op die dag in 1946 voor mijn ogen doodgeschoten in Indië. Met hem heb ik alles meegemaakt en met mijn verhaal wil ik hem eren en gedenken.’

Interview: Ellen Lock, Juni-editie 2022, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak.