Otto en Hennie Birnbaum waren van Pools-Joodse afkomst en woonden voor de oorlog in Berlijn. Zij kregen vijf kinderen. Hun oudste dochter Sonny is nu 93 jaar en vertelt samen met hun jongste zoon Sam (82) het bijzondere oorlogsverhaal van de familie Birnbaum. Nadat de nazi’s in 1933 aan de macht kwamen, werd het leven voor Joden steeds moeilijker in Duitsland. 

Sonny vertelt: ‘Op 8 oktober 1938 werd mijn vader thuis door de politie opgepakt en hij werd naar Polen gestuurd vanwege zijn Poolse nationaliteit. Na de Kristallnacht van 9 op 10 november 1938 waren ons huis en onze kruidenierszaak helemaal vernield. Een groot aantal Joodse mannen werd die nacht door de nazi’s opgepakt en naar concentratiekampen gestuurd.’
Haar moeder was zwanger en besloot dat het beter was dat haar vijf kinderen alvast alleen met de trein naar haar twee zussen in Holland zouden gaan. Zo begon de vlucht van de tienjarige Sonny en kreeg zij als oudste opeens de verantwoordelijkheid voor haar broers en zussen.

Sonny Schey-Birnbaum vertelt: ‘Op 26 mei 1928 ben ik geboren in Berlijn. Mijn ouders Hennie en Otto Birnbaum waren als orthodoxe joden aan elkaar gekoppeld en hadden elkaar voorafgaand aan hun huwelijk slechts één keer gezien op een station. Mijn vader had een kruidenierszaak en hij was leraar op een joodse lagere school. Mijn moeder zorgde voor de vijf kinderen: Sonny, Rivka, Jacob, Tzvi en Suzie. Op 8 oktober 1938 werd mijn vader thuis door de politie opgepakt en hij werd naar Polen gestuurd vanwege zijn Poolse nationaliteit. We kregen een kaart uit Sbonzyn, waar hij als stoffeerder werkte. Onze moeder bleef zwanger in Berlijn achter met vijf kinderen. Op 8 november 1938 volgden wij de goede raad van onze buurvrouw op om ons schuil te houden omdat de nazi’s uit waren op rellen. Na de Kristallnacht van 9 op 10 november 1938 waren ons huis en onze kruidenierszaak helemaal vernield! Joodse mannen werden naar concentratiekampen gebracht. Het leek mijn moeder veiliger om de kinderen alvast naar haar zussen in Nederland te sturen. Zijzelf zou later komen. Als oudste dochter van 10 jaar kreeg ik vlak voor het vertrek per trein naar Nederland haar reisinstructies, de reisdocumenten en een zak met brood en snoepjes mee. In Keulen moesten we overstappen. In Nijmegen wachtte onze oom ons op. Hij mocht ons niet meenemen omdat we niet legaal in Nederland waren. En de Nederlandse regering had de burgers verboden om vluchtelingen in huis te nemen. De joodse gemeente van Nijmegen stelde zich garant voor onze zorg, totdat wij een verblijfsvergunning kregen en wij werden opgevangen in Huize Cromvliet in Rijswijk. Later gingen we naar Huis Ten Vijver in Scheveningen en we gingen daar naar school.’

Sam Birnbaum gaat verder: ‘Zoals afgesproken vertrok mijn hoogzwangere moeder wat later ook naar Nederland. Haar papieren bleken niet in orde bij de Nederlandse grens. Ze werd bij Zevenaar teruggestuurd naar Duitsland, maar toen schreeuwde dat ze moest bevallen en daarom niet kon terugkeren. De grensbewaker liet een arts in de trein komen om vast te stellen of ze echt moest bevallen. Deze dokter zag bij het onderzoek direct dat ze acteerde dat ze moest bevallen, maar speelde haar spel mee. Hij bevestigde officieel dat ze onder zijn hoede in zijn ziekenhuis moest worden opgenomen. Twee weken later, op 26 december 1938, werd ik daar geboren. Dokter Van Meeuwen was onze reddende engel. Hij bleek een schoonzoon te zijn van Minister van Staat, Piet Aalberse. Met behulp van zijn schoonvader regelde hij zelfs een verblijfsvergunning voor mijn vader, die daardoor in augustus 1939 vanuit Polen naar Nederland kon komen. Mijn ouders werden opgevangen in de overvolle opvang voor Joodse vluchtelingen op Heijplaat in Rotterdam. Omdat we als gezin bij elkaar wilden zijn, werden we naar kamp Westerbork gestuurd, dat voor de oorlog een Nederlands opvangkamp was voor Duits-Joodse vluchtelingen.’

Sonny vertelt: ‘Er lag sneeuw toen we in kamp Westerbork aankwamen, maar in onze barak was gelukkig een kachel. Wij bleven als gezin bijeen in één barak. Er was een Nederlandse kampleiding. Zodra de Duitsers Nederland binnenvielen op 10 mei 1940 zijn alle Joden uit Westerbork met de trein naar Leeuwarden overgebracht. De joodse gemeente verzorgde ons en wij sliepen op de zolder van de synagoge. Na de capitulatie op 14 mei 1940 werden alle Duitse-Joden uit Leeuwarden verzocht terug te keren naar Westerbork. Er zou ons niets overkomen, maar dat werd anders toen Westerbork daarna door de Duitsers werd overgenomen. Mijn vader kreeg de opdracht om in barak 35 een weeshuis te leiden voor Joodse kinderen, die zonder ouders in Westerbork waren beland. Mijn moeder hielp in de keuken en met de verzorging van de kinderen. Omdat ik verpleegster wilde worden kreeg ik een taak in het kampziekenhuis. Ik moest waken over ernstig zieke en stervende baby’s. Daar kon ik op een gegeven moment niet meer tegen, waarna ik mijn ouders mocht helpen in het weeshuis.’

‘Mijn moeder zei altijd: “Mijn eigen kinderen hebben een vader en moeder, maar die andere kinderen hebben niemand, dus we moeten eerst voor hen zorgen.” Wij Birnbaum-kinderen hielpen met de dagelijkse verzorging van de weeskinderen en wandelden vaak een rondje door het kamp met hen. Mijn ouders probeerden de verdrietige kinderen die hun ouders misten een beetje levensmoed te geven. Mijn vader zorgde voor onderwijs en gaf hen joodse les. Er was geen verschil in de zorg voor hun eigen kinderen en die van de weeskinderen. Ik probeerde mijn ouders zoveel mogelijk te ontlasten, door voor mijn broers en zussen te zorgen.
Bij ieder transport naar Westerbork kwamen er nieuwe weeskinderen bij, maar tijdens de wekelijkse transporten naar Duitsland gingen er ook velen weer weg. Weeskinderen werden altijd gezocht om de lege wagons mee aan te vullen. Hoewel we niet wisten dat er vernietigingskampen waren, begrepen wij allemaal dat kleine kinderen niet zouden gaan werken in Duitsland. Mijn vader probeerde daarom in de nacht voorafgaand aan de deportatie met hulp van een bevriende arts de vertreklijsten te wijzigen door aan te geven dat de kinderen te ziek waren. De Duitsers waren bang voor besmettelijke ziekten, dus soms werkte dit. Eens had iemand van de Orde Dienst in de gaten dat mijn vader een jongetje uit de trein haalde en hem meenam naar het toilet. Hij rukte het kind uit vaders handen en zette het terug in de trein. Het jongetje schreeuwde naar mijn vader: “Maar meneer Birnbaum, haalt u mij toch eruit, u had beloofd mij te zullen redden!” Mijn vader kon helaas niets meer doen, omdat er werd gedreigd hem ook op de trein te zetten. Die keer heb ik mijn vader zien huilen. Tot op hoge leeftijd kwam dit jongetje terug in zijn nachtmerries. De dag na elk transport waren mijn ouders altijd helemaal kapot.’

‘Op 11 april 1945 moesten we met het grootste deel van het kamp op transport met onbekende bestemming vanwege de nadering van Britse troepen. Na de oorlog heette onze trein ‘Het Verloren Transport’, want dit was de laatste van drie treinen waarmee kort voor het einde van de oorlog 6.800 gevangenen werden afgevoerd uit Bergen-Belsen. Er gingen geruchten dat we naar Theresienstadt gebracht zouden worden om te worden geruild met Duitse krijgsgevangenen uit Palestina. Alle volwassenen waren al in de veewagons gestopt. Mijn moeder pleitte bij de SS-kampbewaker of de ernstig zieke kinderen in de laatste personenwagon mochten vertrekken. Dit werd toegestaan en gelukkig mochten ook mijn ouders bij ons blijven. In die trein zijn vele medegevangenen gestorven aan vlektyfus en ondervoeding, want we kregen elf dagen lang nauwelijks eten en drinken. De trein werd meerdere malen aangevallen door de Royal Air Force. Ik was heel bang en dacht alleen maar: ‘Als ik maar achttien jaar mag worden!’’

‘Op 23 april 1945 stond de trein plotseling stil in het Duitse dorp Tröbitz, zestig kilometer boven Dresden. De SS-officier zei toen: “We zijn nu vlakbij het Russische front, wij trekken ons terug!” De mannen hebben daar tweehonderd lijken uit onze trein begraven. Een Rus te paard kwam voor de troepen uit ons bevrijden. Hij zei: “Wij ontruimen het dorp, het dorp Tröbitz is voor jullie!” En hij zei tegen de inwoners: “Jullie moeten deze kampoverlevenden in jullie huizen opnemen!” De Russen zorgden goed voor ons en lieten een trein komen met Russisch-Joodse artsen. Mijn vader kon Jiddisch met hen praten. Ik had zo’n hoge koorts dat ik naar het ziekenhuis werd gebracht. Mijn broers stalen ingeblikt voedsel uit een opslagplaats van de Wehrmacht en brachten dit met een kar naar mijn moeder, die voor alle weeskinderen en haar gezin heerlijk kookte. Na enige weken rust keerde ik opgeknapt uit het ziekenhuis terug. We werden door de Russen met de trein naar Leipzig gebracht samen met de weeskinderen. Zij droegen ons daar over aan de Amerikanen en we werden goed verzorgd in een kazerne. Na een week werden we per Rode Kruis-trein tot aan de Nederlandse grens in Zuid-Limburg gebracht. Daar maakten de douaniers een probleem van onze staatloosheid. We mochten aanvankelijk Nederland niet in en werden twee weken naar een klooster in Mamelis gestuurd.’