Als enige van ons gezin ontsnapte ik aan de Holocaust

Zoni Weisz groeide op in een Sinti-familie die in Nederland rondtrok met paard en wagen. ‘Sinti en Roma zijn rondtrekkende volken. Oorspronkelijk komen Sinti uit het grensgebied van India en Pakistan bij de rivier de Sindh. En de Roma komen uit India. Onze eeuwenoude cultuur, muziek en geschiedenis worden bij het kampvuur doorverteld. Onze oorlogsgeschiedenis wordt ook wel de ‘Vergeten Holocaust van de Sinti en Roma’ genoemd, omdat er nauwelijks over is geschreven. Daarom is het belangrijk om mijn oorlogsverhaal te vertellen.’

‘Mijn vader, Johannes Weisz, kwam uit een Sinti-familie. Hij werd geboren op 8 februari 1914. Mijn moeder heette Koos Vos. Haar vader kwam uit een Sinti-familie uit Noord-Italië en trouwde daar met haar Nederlandse moeder. Ze kwamen met hun gezin naar Nederland met het beroemde Duitse Circus Sarrasani.

Mijn vader was vioolbouwer. Hij handelde in snaarinstrumenten en repareerde ze ook. Muziek maken was zijn grootste hobby en tegelijkertijd vormde dit een goede inkomstenbron. Hij trad vaak op met Sinti-orkesten op stadspleinen en bij feesten. Tijdens een reis door Nederland ontmoette hij mijn moeder. Ze werd geboren op 16 april 1916 in Nijmegen. Op 4 maart 1937 ben ik geboren als hun oudste zoon in het ziekenhuis in Den Haag. Mijn zusje Rakli werd geboren in 1939 en Lena kwam in 1941. En daarna kregen we in 1943 nog een broertje, Emile. We zijn alle vier rooms-katholiek gedoopt en opgevoed.’

‘Voor de oorlog hoorden we via onze Sinti-familie, die door Duitsland had gereisd, dat er na Hitlers machtsovername in 1933 al vanaf 1936 Sinti en Roma naar concentratiekampen zoals Dachau en Sachsenhausen werden gebracht. In de eerste oorlogsjaren konden wij in Nederland nog rondreizen met onze woonwagen, want er waren genoeg boeren die ons een verblijfplaats verschaften. Mijn moeder liet me aan het begin van de oorlog nog een blauwe maandag naar school gaan, waar ik met een griffel op een lei moest leren schrijven. Op school heette ik Johan, maar bij mijn Sinti-familie werd ik Zoni - ‘het geschenk van God’ - genoemd. Het waren twee verschillende werelden.

Tot 16 mei 1944 werden in Nederland geen Sinti of Roma geïnterneerd. Ze hielden zich gedeisd om niet op te vallen. Voor onze veiligheid leek het mijn ouders beter om in een huis te gaan wonen. Ze vonden een vrijgekomen winkelpand aan de Laarstraat 85 in Zutphen. Voor het eerst kreeg ik een kamer, die ik deelde met mijn zusje Rakli. Ook hier moest ik meteen naar school. We woonden er acht maanden. Later bleek dat er voorheen een Joods slagersgezin, de familie Menk, had gewoond.’

‘Het is precies zo gegaan. Alles wat daar gebeurde, maakte zo’n diepe indruk op mij dat ik het nog precies kan uittekenen. Op het perron stond ik met mijn tante Moezla en haar zeven kinderen te wachten op de trein uit Westerbork naar Auschwitz. De oude stoomtrein met alleen maar veewagons arriveerde op het station.

Onmiddellijk zag ik in welke veewagon ons gezin zat, omdat mijn vader het blauwe jasje van mijn zusje voor de tralies had gehangen. Haar blauwe jasje was gemaakt van een heerlijk zachte stof die zo fijn aanvoelde. Wij zouden bij dit transport worden gevoegd. Zoals de agent had gezegd, reed aan de andere zijde de personentrein naar Zwolle het station binnen. Op dat moment hief de agent zijn pet omhoog en op dit sein renden wij naar de personentrein richting Zwolle. Mijn vader schreeuwde nog uit de veewagon: “Moezla, Moezla, pas goed op mijn jongen!” Ik keek tussen de tralies door recht in mijn vaders ogen. Dit was het laatste wat ik van mijn geliefden zag.

In de trein naar Zwolle lieten de conducteurs ons met rust. We reisden verder met deze trein naar Zutphen, waar het huis van mijn ouders geheel was leeggeroofd. Dat was een grote schok, want ook vaders waardevolle Amati-viool was verdwenen. Tante Moezla bracht mij bij mijn grootouders Vos. Bij opoe Vos mocht ik in haar bedstee slapen. Op een nacht waren we toevallig van plek gewisseld. Precies die nacht beschoten de Duitsers het huis en werd mijn grootmoeder in de bedstee getroffen door een granaatscherf in haar arm. Het had dus maar een haar gescheeld of ik had daar gelegen. Dan zou ik dodelijk getroffen zijn, want zij had een flinke wond. In de laatste oorlogsmaanden werd er bij de Waal nog hevig gevochten. Toen de Duitsers een kettingbom op Nijmegen dropten, liep ik net in de stad. Toen ik versuft bijkwam, was een gebouw geheel verdwenen en lagen de lijken om me heen. Zelf had ik geen schrammetje. Blijkbaar had ik een engeltje op mijn schouder tijdens de oorlog.’

‘Toen de oorlog voorbij was, kwam mijn familie niet terug. Ik mocht bij mijn oude grootouders Vos in Nijmegen blijven. In 1946 nam moeders zus, tante Leen uit Apeldoorn, mij op in haar gezin. Ze vond dat ik eerst een vak moest leren. Ik ging naar de ambachtsschool waar mijn favoriete leraar, meneer Jansen, autotechniek gaf. Hij was begaan met mij vanwege mijn oorlogsgeschiedenis. Bij hem volgde ik de opleiding tot automonteur. Toch wilde ik daar verder niets mee doen. Ik zag een advertentie van een bloemist, de heer Derksen, die mij de kans gaf om in zijn bloemenwinkel te werken. Toen hij mijn oorlogsverhaal te weten kwam, steunde hij mij door mijn opleidingen in bloemsierkunst te betalen. Hij regelde voor mij een stage bij Paleis Het Loo. Zo ontmoette ik Koningin Wilhelmina voor wie ik schitterende wilde bloemen mocht onderhouden in de paleistuinen.

Op mijn achttiende jaar moest ik in dienst. Dankzij mijn monteursopleiding kon ik mijn diensttijd in Suriname vervullen, omdat ze daar een monteur voor legervoertuigen zochten. Ik voelde me er erg op mijn gemak bij de bosbewoners in het mangrovebos. Ook zij leefden buiten in de natuur en ik herkende hun gebruiken en rituelen. Daarnaast was er een rijke dame die een tuinman zocht. In mijn vrije tijd verzorgde ik haar tropische bloemen.’

‘Terug in Nederland ontving de aardige heer Derksen me weer met open armen in zijn zaak. Op een dag zei hij: “Je bent hier uitgeleerd! Dit is een advertentie van de goedlopende zaak ‘René Bloemsierkunst’ in Amsterdam-Zuid, waar ik je heb aanbevolen.” Van deze bloemist, de heer Kiersch, leerde ik meer over het presenteren en etaleren van bloemen. Hij liet me bloemsierkunst en kunstgeschiedenis studeren. Dit was mijn droombaan. Mijn eerste grote ontwerpopdracht samen met de heer Kiersch was voor de Floriade in het park bij de Euromast in Rotterdam. De Euromast is in 1960 speciaal gebouwd voor deze internationale tuinbouwtentoonstelling. Intussen kreeg ik steeds meer mooie opdrachten. In 1963 trouwde ik mijn vrouw Elly de Brey, die bij ons in de zaak werkte. We kregen samen een zoon en een dochter. Namens Bloemenbureau Holland mocht ik ons land vertegenwoordigen in het buitenland. Unieke opdrachten waren de bloemversieringen bij de inhuldiging van Koningin Beatrix en bij het huwelijk van Kroonprins Willem-Alexander en Prinses Máxima.’

‘Nu komt er een wonderlijke geschiedenis. Zo’n zeventig jaar later kreeg ik opeens een onbedwingbare zin om naar de melkfabriek terug te gaan, waar wij die nacht hadden mogen onderduiken. Samen met mijn vrouw kwam ik Beltrum binnenrijden. In de tuin bij de pastorie stond een prachtige grote beukenboom en daarbij harkte een oude man de bladeren bijeen. Ik vroeg hem: “Meneer, ik zoek de melkfabriek in Beltrum, weet u misschien waar die is?” Hij keek me aan en vroeg op zijn Achterhoeks: “Waarom wil ie dat weten dan?” Ik vertelde hem: “In 1944 mocht ik met mijn tante en haar zeven kinderen één dag onderduiken in die melkfabriek.” Tot mijn verbazing was uitgerekend deze man destijds ooggetuige van onze onderduik geweest, want hij had er toen gewerkt. Hij wist me nog precies te vertellen waar we ons die ene nacht hadden verstopt!’